नेपालको परराष्ट्र नीति २०७७ मा नयाँ के छ ?
- पिटि अनलाइन न्यूज
- २१ मंसिर, २०७७ २३:४२
- 588 Views
काठमाडौँ,
मन्त्री ज्ञवाली भन्छन्- ‘नेपाल सानो, कमजोर, भूपरिवेष्ठित, पछाडि परेको देश हो । यसले कहाँ समान स्तरमा सम्बन्ध कायम गर्न सक्छ ? हामी कमजोर छौं, त्यसो भएर राष्ट्रियता, सार्वभौमिकतामा सम्झौता गर्नुपर्छ भन्ने न्यारेटिभ बदल्नु जरुरी छ ‘
मंसिर २१, २०७७जयसिंह महरा
काठमाडौँ — सरकारले नयाँ परराष्ट्र नीति सार्वजनिक गरेको छ । यसअघि विभिन्न क्षेत्रमा छरिएर रहेको परराष्ट्र नीतिलाई एकीकृत गरी नयाँ अध्ययनबाट निस्केका निष्कर्षसहित परराष्ट्र नीति तय गरिएको परराष्ट्र मन्त्रालयका अधिकारीहरूको भनाइ छ ।
वैदेशिक सहायताबारे एकीकृत राष्ट्रिय दृष्टिकोण बनाउने, अन्तर्राष्ट्रिय विकास सहायता स्वीकार्ने र परिचालन गर्ने, अन्तर्राष्ट्रिय सीमा सुरक्षालगायतका परराष्ट्र नीतिका चुनौती पहिचान गरिएको ‘नेपालको परराष्ट्र नीति, २०७७’ सार्वजनिक गरिएको हो । मूलभूत रूपमा १३ चुनौती रहेको परराष्ट्र नीति, नेपालमा पहिलोपटक अलग्गै परराष्ट्र नीतिका रूपमा ल्याइएको परराष्ट्रमन्त्री प्रदीपकुमार ज्ञवाली र अन्य अधिकारीले बताएका छन् ।
परराष्ट्रमन्त्री ज्ञवालीले विगतमा सरकारको नीति तथा कार्यक्रम, सुरक्षा नीति, औपचारिक सभा तथा सम्मेलनमा प्रधानमन्त्रीहरूले दिएका मन्तव्यका आधारमा परराष्ट्र नीति सञ्चालित हुँदै आएकोमा वर्तमान सरकारले स्पष्ट रूपमा छुट्टै परराष्ट्र नीति ल्याएको जानकारी दिए । उनले यसलाई आफ्नो कार्यकालको महत्त्वपूर्ण कामका रूपमा प्रस्तुत गरेका थिए ।
भारतसँग सीमा विवाद र सत्तारुढ दल नेकपाभित्रै विकास र सहयोगसम्बन्धी अमेरिकाको मिलेनियम च्यालेन्ज कर्पोरेसन (एमसीसी)लाई लिएर अन्तरविरोध भइरहेको बेला परराष्ट्र मन्त्रालयले जारी गरेको नीतिमा अन्तर्राष्ट्रिय सीमा सुरक्षा र अन्तर्राष्ट्रिय विकास सहायता स्वीकार्ने विषयमा एकमत हुन नसक्नुलाई चुनौतीको खण्डमा राखेको छ ।
एमसीसी संघीय संसदको हिउँदे अधिवशेनमा प्रस्तुत गर्ने तयारी गरेको र सीमा विवादबारे भारतसँग मन्त्रीस्तरीय बैठकमा छलफल गर्ने तयारीमा रहेको सरकारले दीर्घकालीन दृष्टि बनाएर ल्याएको परराष्ट्र नीतिमा यी विषयलाई समस्याका रूपमा उल्लेख गरेको छ ।
नेपालको संविधानको दिशानिर्देश, परराष्ट्र नीति तय गर्न विभिन्न समयमा बनेका विज्ञ समूहका सुझाव र सिफारिस, परराष्ट्र नीतिसम्बन्धी गत वर्ष भएको सर्वदलीय र सर्वपक्षीय राष्ट्रिय संवाद, परराष्ट्र नीतिका बारेमा राजनीतिक दलका दस्तावेजमा रहेका कुराहरूको अध्ययनबाट निस्केका निचोड तथा परराष्ट्र मामिलासँग सम्बन्धित अनुसन्धाताले दिएका सुझाव समेटेर तयार गरिएको परराष्ट्र नीति, २०७७ कार्तिक ४ गते मन्त्रिपरिषदबाट पारित भएको थियो । गौतम बुद्ध र पृथ्वीनारायण शाहका विचारसमेत समेटिएको परराष्ट्र नीतिलाई परराष्ट्रमन्त्री ज्ञवालीले आइतबार सार्वजनिक गरेका हुन् ।
‘परराष्ट्र सम्बन्धहरू सञ्चालन गर्दा विश्व परिवेशमा बहु केन्द्रहरू भएको जस्तो देखिन्छ । त्यसलाई चुनौतीको रूपमा लिएका छौं । हामीलाई अन्तर्राष्ट्रिय सहायताहरू चाहिन्छ त्यसका लागि राष्ट्रिय प्राथमिकता र राष्ट्रिय स्वामित्वका कुराहरूलाई कसरी हेर्ने भन्ने कुरा चुनौतीको रूपमा छन्,’ नेपालको परराष्ट्र नीतिमा औँल्याइएका चुनौतीबारे मन्त्री ज्ञवालीले थपे, ‘हामीले परराष्ट्र नीतिको महत्त्वपूर्ण तत्त्वका रूपमा आर्थिक कूटनीतिलाई लिएका छौं । आर्थिक कूटनीति सञ्चालन गर्ने हाम्रो क्षमता अभिवृद्धि गर्नुपर्ने हुन्छ । त्यसलाई पनि चुनौतीका रूपमा लिएका छौं । सार्वभौम सत्तालाई कसरी जोगाउने, राष्ट्रिय हितमा नराम्रो प्रभाव पर्न नदिने कुरा पनि चुनौती छ । ‘
कोरोनाको प्रभाव नियन्त्रण, दिगो विकासका लक्ष्य हासिल गर्न चाहिने आर्थिक सहायता जुटाउने विषय पनि परराष्ट्र नीतिका चुनौती रहेका मन्त्री ज्ञवालीले बताए । जलवायु परिवर्तनबाट पर्ने नकरात्मक प्रभाव न्यूनीकरण, अति कम विकसित राष्ट्रको क्षमता अभिवृद्धि गरी व्यापार लगायतका सुविधालाई निरन्तरता दिने विषयलाई पनि नेपालले परराष्ट्र नीतिको चुनौतीको रूपमा लिएको छ ।
मुलुकको व्यवस्था, दिगो शान्ति, राष्ट्रिय हीत र परराष्ट्र नीतिका सम्बन्धमा संविधानले स्पष्ट मार्गदर्शन गर्नुलाई नेपालको परराष्ट्र नीतिको अवसरका रूपमा व्याख्या गरिएको छ । आधारभूत राष्ट्रिय हित, आर्थिक समृद्धि, सीमा लगायतका महत्त्वपूर्ण विषयमा राष्ट्रिय सहमति र एकताको वातावरण तयार हुनु पनि अवसर रहेको मन्त्री ज्ञवालीले बताए । उनले नक्साको विषयमा संविधान संशोधन हुँदा सबै राजनीतिक दल एक ठाउँमा उभिनु यसको आधार भएको भन्दै व्याख्या गरेका थिए । पछिल्लो समय मुलुकमा विदेशी लगानीको वातावरण बन्नु र वैदेशिक लगानी आउनेक्रम बढ्नुलाई पनि अवसरका रूपमा व्याख्या गरिएको छ ।
यी चुनौती र अवसरकार साथै परराष्ट्र नीतिका विषयमा सबै राजनीतिक दल र सरोकारवालाबीच समान दृष्टिकोण विकास गर्ने कुराले जोखिम रहेको परराष्ट्र नीतिमा उल्लेख गरिएको छ । सरकारले आवश्यकताअनुसार पुनरावलोकन वा परिमार्जन गर्दै जाने परराष्ट्र नीतिको जोखिममा उत्कृष्ट कूटनीतिक सीप, दक्षता, आर्थिक एवं प्राविधिक साधनको अभावमा कार्यान्वयनमा पनि जोखिम रहेको उल्लेख गरिएको छ । साथै छिमेकीका भूराजनीतिक गतिविधि पनि परराष्ट्र नीतिको जोखिम रहेको भनिएको छ ।
सरकारले परराष्ट्र नीति १४ वटा मार्गदर्शक सिद्धान्त र मान्यताबाट निर्देशित हुने उल्लेख गरेको छ । जसमा मूलतः नेपालको स्वतन्त्रता, सार्वभौमसत्ता, भौगोलिक अखण्डता, स्वाधीनता र राष्ट्रिय हितको रक्षा एवं राष्ट्रिय सम्मान र प्रतिष्ठाको अभिवृद्धि, सार्वभौमिक समानता, पञ्चशीलका सिद्धान्त, संयुक्त राष्ट्रसंघको बडापत्रको भावना, असंलग्नता, विवादको शान्तिपूर्ण समाधानलगायत रहेका छन् ।
नेपालको संविधान, प्रचलित नेपाल कानुन, परराष्ट्र नीतिसँग प्रत्यक्ष सरोकार राख्ने राष्ट्रिय सुरक्षा नीति तथा अन्य नीति, नेपाल सरकारका क्षेत्रगत नीति, आवधिक योजना, वार्षिक नीति तथा कार्यक्रम, संयुक्त राष्ट्रसंघको बडापत्र, नेपा पक्ष भएका सन्धि, सम्झौता तथा द्विपक्षीय, क्षेत्रीय र बहुपक्षीय प्रतबद्धता तथा घोषणापत्रलगायतका विषयलाई नेपालको परराष्ट्र नीति सञ्चालनका आधार मानिने तय गरिएको छ ।
नेपालको परराष्ट्र नीतिका आधारभूत शर्तहरूबारे भनिएको छ, ‘परराष्ट्र नीति नेपालको बाह्य सम्बन्ध सञ्चालनका सम्बन्धमा मूल नीति हुनेछ । अन्य क्षेत्रगत नीति परराष्ट्र नीति अनुकूल हुने गरी तर्जुमा गरिनेछ । अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्ध सञ्चालनमा राष्ट्रको एकीकृत दृष्टिकोण प्रस्तुत गर्ने सन्दर्भमा सरोकारवाला निकायहरूसँगको समन्वय र सहकार्य परराष्ट्र मन्त्रालयले गर्नेछ ।’
नेपालको स्वतन्त्रता, सार्वभौमसत्ता, भौगोलिक अखण्डता, स्वाधीनता, राष्ट्रिय सुरक्षा र एकतालाई अक्षुण्ण राख्दै सबल, समुन्नत, शान्तिपूर्ण र प्रतिष्ठित राष्ट्र निर्माण गर्ने भिजन भएको परराष्ट्र नीतिको लक्ष्यबारे भनिएको छ, ‘स्तन्त्र र सन्तुलित परराष्ट्र नीतिको सञ्चालनबाट सार्वभौमिक समानता, पारस्परिक लाभ र सम्मानमा आधारित बाह्य सम्बन्ध सुदृढ गर्दै समग्र राष्ट्रिय हितको सम्बर्धन र प्रवर्द्धन गर्ने ।’
छिमेकी लगायत सबै मुलुकसँग सार्वभौमिक समानता, पारस्परिक लाभ र सम्मानका आधारमा द्विपक्षीय सम्बन्ध विस्तार र सुदृढ गर्नुका साथै अन्तर्राष्ट्रिय र क्षेत्रीय मञ्चमा नेपालको पहिचान र प्रतिनिधित्व अभिवृद्धि गरी राष्ट्रिय हितको प्रवर्द्धन गर्नु नेपालको परराष्ट्र नीतिका उद्देश्य तय गरिएको छ । ‘निशस्त्रिकरण, मानवअधिकारको संरक्षण र सम्वर्द्धन, जलवायु परिवर्तनका असर न्यूनीकरण, महामारी, आतंकवाद तथा साइबर अपराध नियन्त्रण, सुरक्षित आप्रवासन र भूपरिवेष्ठित राष्ट्रका अधिकार प्राप्तिका लागि बहुपक्षीय मञ्चमा प्रभावकारी भूमिका निर्वाह गर्नु,’ परराष्ट्र नीतिको उद्देश्य हुने भनिएको छ ।
सीमा समस्या समाधान गर्नका लागि ऐतिहासिक सन्धि, सम्झौता, तथ्य र प्रमाणका आधारमा कूटनीतिक र शान्तिपूर्ण माध्यमबाट सीमा समस्या समाधान गर्ने रणनीति तथा कार्यनीति अपनाइने परराष्ट्र नीतिमा उल्लेख गरिएको छ ।
परराष्ट्रमन्त्री ज्ञवालीले नेपालको क्षमतालाई लिएर मुलुकभित्र र बाहिर पनि गलत धारणा गढेको बताएका थिए । उनले भने, ‘नेपालबारेको न्यारेटिब बदल्नु जरुरी छ । नेपाल सानो, कमजोर, भूपरिवेष्ठित, पछाडि परेको देश हो । यसले कहाँ समान स्तरमा सम्बन्ध कायम गर्न सक्छ ? कहाँ त्यस्तो गर्ने आँट गर्नुहुन्छ यसले ? हामी कमजोर छौं त्यसो भएर राष्ट्रियतामा सार्वभौमिकतामा सम्झौता गर्नुपर्छ भन्ने । निरन्तर हामीलाई तिमीहरू कमजोर हौ, ठूला कुरा नगर भन्ने गरिन्छ । हितका कुरा गर्ने ? भनिने गरिन्छ, यस्ता कुरा बदल्न जरुरी छ ।’
वर्तमान सरकारले सुरुदेखि नै ‘सबैसँग मित्रता, कसैसँग छैन शत्रुता’ भन्ने वाक्यलाई परराष्ट्र सम्बन्धको मन्त्र बनाएको ज्ञवालीले दोहोर्याए ।
परराष्ट्र नीतिमा विधिमा आधरित विश्वव्यवस्था, क्षेत्रीय सहयोग, आर्थिक कूटनीति, द्विपक्षीय सम्बन्ध, बहुपक्षीय सहयोगका आधारमा फरक-फरक रणनीति र कार्यनीति तय गरिएको छ ।
परराष्ट्र नीतिको कार्यान्वयनको निर्देशन, सुपरीवेक्षण र मूल्यांकनका गर्न दुई समिति गठन गरिने भनिएको छ । जसमा परराष्ट्रमन्त्री अध्यक्ष रहेको निर्देशक समिति रहने व्यवस्था गरिएको छ । उक्त समितिमा रक्षामन्त्री, गृहमन्त्री, अर्थमन्त्री, उद्योग, वाणिज्य तथा आपूर्तिमन्त्री, ऊर्जा, जलस्रोत तथा सिँचाइमन्त्री, वन तथा वातावरणमन्त्री, संस्कृति, पर्यटन तथा नागरिक उड्डयनमन्त्री, श्रम, रोजगार तथा सामाजिक सुरक्षामन्त्री र मुख्य सचिव सदस्य रहने र परराष्ट्र मन्त्रालयका सचिव सदस्य सचिव रहने व्यवस्था छ ।
त्यस्तै, परराष्ट्र सचिवको नेतृत्वमा परराष्ट्र नीतिको कार्यान्वयनमा समन्वय तथा सहजीकरण गर्न समन्वय समिति रहने व्यवस्था गरिएको छ । यो समितिमा निर्देशक समितिमा रहेका मन्त्रालयका सचिवहरू सदस्य रहने व्यवस्था गरिएको छ । निर्देशक समितिको बैठक अध्यक्षले तोकेबमोजिम बस्ने र त्यसमा आवश्यकताअनुसार सम्बन्धित क्षेत्रका पदाधिकारी र विज्ञहरूलाई सहभागी गराइने भनिएको छ भने समन्वय समितिको बैठक वर्षमा एक पटक अनिवार्य र अन्य समयमा आवश्यकताअनुसार बस्ने भनिएको छ ।
1
परराष्ट्र नीति, २०७७
1. पष्ठृ भतूि:
परराष्ट्र नीतिका स्थायी र पररवितनशील पक्षहरू हन्ुछन।् राष्ट्रष्ट्रय ष्ट्रहिका आधारभिू
ष्ट्रवषयहरू स्थायी प्रकृतिका हनुेभएिापतन िलु कु िा हनुेराजनीतिक पररवितनलेतनधातरण गने
राष्ट्रष्ट्रय प्राथतिकिाहरू, अन्िरातष्ट्रष्ट्रय, क्षेत्रीय िथा भ-ूराजनीतिक पररस्स्थतििा आउनेफेरबदल
र त्यसबाट उत्पन्न हनुेनयााँशस्ि सन्िलुनलेभनेपरराष्ट्र नीतिलाई प्रभाव पानत सक्छ।
नेपालले सन्ितुलि र स्विन्त्र परराष्ट्र नीतिको सझु बझु पूणत अवलम्बन एवि् राष्ट्रष्ट्रय
सािर्थयकत ो एकीकृि रूपिा कायातन्वयन गदै आएको छ।
दस्क्षण एतसया लगायि संसारभर उपतनवेशवादले जरा फैलाएको अवस्थािा राणा कालिा
नेपालले बेलायिसाँग तनकट सम्बन्ध राखे पतन बाह्य जगिसाँगको सम्पकतबाट भने
आफूलाई अलग राखेको देस्खन्छ। ष्ट्रव.सं. 2007 िा प्रजािन्त्रको आगिनसाँगै नेपालले
बाह्य जगिसाँग कूटनीतिक सम्बन्धको ष्ट्रवस्िार, संयिु राष्ट्रसं लगायि असंल्न
आन्दोलन जस्िा बहपुक्षीय िञ्चिा सष्ट्रिय उपस्स्थति, साझा ष्ट्रहिका ष्ट्रवषयिा ष्ट्रवकासोन्िखु ,
अल्पष्ट्रवकतसि, भपूररवेष्ट्रिि िलु कु हरूसाँग सहकायत ष्ट्रवस्िार िथा क्षेत्रीय सहयोगिा आबद्धिा
शरुु गर् यो। ष्ट्रव.सं. २०४६ सालपतछ प्रजािास्न्त्रक िलु कु का रूपिा नेपालको पष्ट्रहचान र
सम्िान अझ बढ्नकु ा साथै नेपालको अन्िरातष्ट्रष्ट्रय सम्बन्ध र कूटनीतिक उपस्स्थति अझ
फराष्ट्रकलो हाँदुै गयो। ष्ट्रव.सं. 2062/६३ सालको लोकिास्न्त्रक आन्दोलनको
सफलिापतछ नेपालको पष्ट्रहचान सं ीय लोकिास्न्त्रक गणिन्त्र, शास्न्िष्ट्रप्रय, सिावेशी एवि्
िानव अतधकारप्रति प्रतिबद्ध िलु कु को रूपिा स-ुस्थाष्ट्रपि भएको छ।
संष्ट्रवधान जारी भई कायातन्वयनिा आएपश्चाि् िलुकु िा राजनीतिक स्थाष्ट्रयत्व प्राप्त भएको
छ।प्रिखु राजनीतिक िद्दुाहरूको टुङ्गो लागेसाँगै‘सिद्धृ नपेाल, सखु ी नपेाली’ को राष्ट्रष्ट्रय
आकांक्षासष्ट्रहि िलुकु आतथतक, सािास्जक र सांस्कृतिक उन्नतिको िागतिा अग्रसर छ।
2. वितिान स्स्थतििः
सिकालीन अन्िरातष्ट्रष्ट्रय र क्षेत्रीय पररस्स्थतििा िीव्र पररवितन भई ष्ट्रवश्वको शस्ि सन्िलुनिा
बदलाव देखापरेको छ। एकािफत ष्ट्रवश्वव्यापीकरणका कारण िलु कहरूबीच अन्िरतनभतरिा ु
र अन्िरआबद्धिा बढ्दैगएको छ भनेअकोिफत पतछल्लो सियिा आत्िकेस्न्िि प्रवस्ृिहरू
पतन देखा परेका छन।् आतथतक र राजनीतिक शस्ि सन्िलुन बदतलनेप्रवस्ृिसाँगैष्ट्रवद्यिान
ष्ट्रवश्व प्रणालीको भष्ट्रवष्य पूवातनिुान गनत कठिन देस्खन्छ।
2
राष्ट्रष्ट्रय ष्ट्रहि िथा सरुक्षालाई केन्ितबन्दिुा राख्दै अन्िरातष्ट्रष्ट्रय जगििा नेपालको प्रतिष्ठा र
राष्ट्रष्ट्रय सम्िानको अतभवष्ट्रृद्ध गने ठदशािा परराष्ट्र नीति पररलस्क्षि छ।”सबैसाँग तित्रिा,
कसैसाँग छैन शत्रिुा” को िित अनरूु प नेपाललेसावतभौतिक सिानिा, पारस्पररक सम्िान
र लाभका आधारिा तछिेकी लगायि अन्य िलु कु साँगको सम्बन्धलाई सदृुढ र ष्ट्रवस्िार
गदै आएको छ। गणु र दोषका आधारिा अन्िरातष्ट्रष्ट्रय िद्दुािा स्विन्त्र धारणा बनाउने
िथा अन्िरातष्ट्रष्ट्रय सम्बन्धलाई न्यायपूण,त तनष्पक्ष, उिरदायी र सहयोगात्िक बनाउने
ठदशािा नेपालको कूटनीतिक प्रयास उन्िखु छ।
ष्ट्रवश्वका अतधकांश िलु कु साँग नेपालको दौत्य सम्बन्ध कायि भएको छ। तछिेकी
तित्रराष्ट्र, दस्क्षण एतसयाली िलु कु , प्रिखु शस्ि राष्ट्र, ष्ट्रवकास साझेदार लगायि सबै
राष्ट्रहरूसाँग नेपालको सम्बन्ध िैत्रीपूणत एवि्सहयोगात्िक रहाँदैआएको छ। उच्चस्िरीय
भ्रिणको आदानप्रदान, ठिपक्षीय संयिु आयोग, क्षेत्रीय संयन्त्र, अन्िर-सरकारी िथा
परािशत संयन्त्रका िाध्यिबाट आपसी तित्रिालाई सदृुढ गने एवि् सहयोग र
सहकायलत ाई संस्थागि गनेकायत भएका छन।् नपेाल अतधकांश अन्िरातष्ट्रष्ट्रय सं संस्थाको
सदस्य रहेको छ र िहत्वपूणत अन्िरातष्ट्रष्ट्रय सस्न्ध सम्झौिाहरूको पक्ष बनेको छ।
अन्िरातष्ट्रष्ट्रय, क्षेत्रीय िथा उपक्षेत्रीय िञ्चिा नेपालको प्रभावकारी उपस्स्थति रहेको छ।
ष्ट्रवश्वशास्न्ि र सरुक्षा कायि गनेसंयिु राष्ट्रसं को प्रयासिा नेपाललेष्ट्रवगि छ दशकदेस्ख
तनरन्िर योगदान पर्ुयाउाँदैआएको छ।
नेपालको संष्ट्रवधानले नेपालको स्विन्त्रिा, सावतभौिसिा, भौगोतलक अखण्डिा, राष्ट्रष्ट्रयिा,
स्वाधीनिा, स्वातभिान, नेपालीको हक ष्ट्रहिको रक्षा, तसिानाको सरुक्षा, आतथकत सिन्नुति र
सिष्ट्रृद्धलाई राष्ट्रष्ट्रय ष्ट्रहिको आधारभिू ष्ट्रवषयको रूपिा पररभाष्ट्रषि गरेको छ। संष्ट्रवधानले
राष्ट्रष्ट्रय ष्ट्रहिको रक्षा गदै सावतभौतिक सिानिाका आधारिा अन्िरातष्ट्रष्ट्रय सम्बन्ध कायि
गरी ष्ट्रवश्व सिदुायिा राष्ट्रष्ट्रय सम्िानको अतभवष्ट्रृद्ध गनेिफत अन्िरातष्ट्रष्ट्रय सम्बन्ध तनदेस्शि हनुे
िागतदशतन गरेको छ। संयिु राष्ट्रसं को बडापत्र, असंल्निा, पञ्चशीलका तसद्धान्ि,
अन्िरातष्ट्रष्ट्रय कानून र ष्ट्रवश्वशास्न्िको िान्यिाका आधारिा राष्ट्रको सवोपरर ष्ट्रहिलाई ध्यानिा
राखी स्विन्त्र परराष्ट्र नीति सञ्चालन गनेर ष्ट्रवगििा भएका सस्न्धहरूको पनुरावलोकन
गदै सिानिा र पारस्पररक ष्ट्रहिको आधारिा सस्न्ध सम्झौिा गनत संष्ट्रवधानले नीतिगि
िागदत शनत गरेको छ।
िलु कु को राजनीतिक प्रणालीलाई बदल्नेहरेक िूला पररविनत साँगैनेपालको परराष्ट्र नीतििा
पतन सियानकुूल पररिाजनत हाँदुै आएको छ। ष्ट्रव.सं. 2052, 2063 र 2074 िा
परराष्ट्र नीति सम्बन्धिा गिन भएका उच्चस्िरीय कायतदलहरूबाट गररएका अध्ययनले
नेपालको परराष्ट्र नीतिलाई अद्यावतधक र थप सदृुढ बनाउन सहयोग पगुेको छ।
3
संष्ट्रवधानको उपयितु िागदत शनत का साथै नेपाल सरकारको आवतधक योजना, वाष्ट्रषतक नीति
िथा कायित ि, वाष्ट्रषकत बजेट िथा अन्िरसम्बस्न्धि ष्ट्रवषयगि नीतििा पतन परराष्ट्र नीतिसाँग
सम्बस्न्धि प्रावधान रहने गरेका छन।् यसका अतिररि सं ीय संसद्बाट सरकारलाई
िागततनदेश प्राप्त हनुे गरेको छ। परराष्ट्र नीतिका कतिपय िूल्य र िान्यिा अन्िरातष्ट्रष्ट्रय
प्रचलन, अभ्यास र व्यवहारबाट ष्ट्रवकतसि हाँदुै आएका छन।् अन्िरातष्ट्रष्ट्रय कानून र
सस्न्धबाट तसस्जति अतधकार र दाष्ट्रयत्वलाई पतन परराष्ट्र सम्बन्ध सञ्चालनिा आत्िसाि्
गरराँदैआएको छ।
सािान्यिया कुनै पतन िलु कु को परराष्ट्र नीतिलाई त्यस िलु कले अवलम्बन गरेको
आन्िररक नीतिको ष्ट्रवस्िाररि रूपिा तलइने गररन्छ।राष्ट्रष्ट्रय ष्ट्रहिको संरक्षण, सम्वद्धतन र
प्रवद्धतन गनतुपरराष्ट्र नीतिको िूल सार हो। सष्ट्रिय एवि्प्रभावकारी कूटनीतििारा अनकुूल
अन्िरातष्ट्रष्ट्रय पररस्स्थति तनिातण गनत, तछिेकी लगायि सबै तित्रराष्ट्रबाट अतधकिि सद भाव,
सिथतन र सहयोग प्राप्त गनत एवि्अन्िरातष्ट्रष्ट्रय सिदुायिा िलु कु को छष्ट्रवलाई उच्च बनाई
राख् न परराष्ट्र नीति पररलस्क्षि भएको छ।
परराष्ट्र नीति िलु कु को स्विन्त्र अस्स्ित्व, अन्िरातष्ट्रष्ट्रय छष्ट्रव र वैदेस्शक सम्बन्धसाँग तनष्ठ
रूपिा जोतडएको संवेदनशील र िहत्त्वपूणतष्ट्रवषय भएकाले यसको सञ्चालनका लातग उच्च
कूटनीतिक दक्षिा, िनोबल र व्यावहाररक कायकत ुशलिा आवश्यक पदतछ। नेपालको
परराष्ट्र नीतिलाई पररवतिित सन्दभत अनकुूल अद्यावतधक गनत र कायगत ि एकरूपिा, सहजिा
र सिन्वयका लातग ष्ट्रवगिदेस्ख अवलम्बन गदै आएका ष्ट्रवतभन्न कूटनीतिक अभ्यास र
व्यवहारलाई संश्लषेण गदैपरराष्ट्र नीतिको यो एकीकृि दस्िावेज िजितुा गररएको छ। यस
नीतिको कायातन्वयनबाट नपेालको राष्ट्रष्ट्रय ष्ट्रहिको रक्षा, सम्वद्धतन र प्रवद्धतनिा थप योगदान
प्ुन गई अझ स्पि, सिन्वयात्िक र प्रभावकारी ढङ्गलेनेपालको बाह्य सम्बन्ध सञ्चालन
हनुेअपेक्षा गररएको छ।
3. चनुौिी िथा अवसरिः
3.1. चनुौिीहरू
1. पररवितनशील र िरल क्षेत्रीय एवि्ष्ट्रवश्व पररवेशिा तनरन्िरिा र पररवितनको
ििअत नरूु प बहिर ृ राष्ट्रष्ट्रय ष्ट्रहिको रक्षा र प्रवद्धतन गने,
2. नेपालको अन्िरातष्ट्रष्ट्रय सीिाको सरुक्षा गने,
3. परराष्ट्र सम्बन्ध सञ्चालनिा सबै पक्षसाँग प्रभावकारी सिन्वय, सहकायत र
सहयोग तलई एकीकृि राष्ट्रष्ट्रय दृष्ट्रिकोण बनाउने,
4
4. राष्ट्रष्ट्रय नेित्ृव र स्वातित्व कायि राख्दै राष्ट्रष्ट्रय प्राथतिकिा र आवश्यकिाका
क्षेत्रिा राष्ट्र ष्ट्रहि सतुनस्श्चि गदै अन्िरातष्ट्रष्ट्रय ष्ट्रवकास सहायिा स्वीकाने र
पररचालन गने,
5. ठदगो ष्ट्रवकास र आवतधक योजनाका लक्ष्य हातसल गनत अन्िरातष्ट्रष्ट्रय सहायिा
सतुनस्श्चि गने,
6. आतथकत कूटनीतिको प्रभावकारी कायातन्वयनबाट राष्ट्रष्ट्रय आवश्यकिा अनरूु प
नेपालको सािास्जक-आतथतक ष्ट्रवकासका लातग वैदेस्शक लगानी पररचालन
गने,
7. क्षेत्रीय एवि् ष्ट्रवश्व शस्ि राष्ट्रहरूको सािररक प्रतिस्पधातबाट नेपालको
सावतभौतिकिा र राष्ट्रष्ट्रय ष्ट्रहििा नकारात्िक प्रभाव पनत नठदन,े
8. साना र ष्ट्रवकासशील राष्ट्रको ष्ट्रहि रक्षाको लातग बहपुक्षीयिाको सदृुढीकरण
गने,
9. नेपाल जस्िा ष्ट्रवस्शि पररस्स्थति भएका (countries with special situation)
राष्ट्रहरूको साझा चासो र ष्ट्रहिका ष्ट्रवषयिा अन्िरातष्ट्रष्ट्रय सिथतन र सहयोग
प्राप्त गने,
10. अति कि ष्ट्रवकतसि राष्ट्रबाट स्िरोन्नति पश्चाि् प्रतिस्पधातत्िक क्षििा बढाई
व्यापार लगायिका सष्ट्रुवधाको तनरन्िरिा कायि राख्ने,
11. पवतिीय िलुकु का ष्ट्रवस्शि एजेण्डालाई जलवायुपररवितनसम्बन्धी अन्िरातष्ट्रष्ट्रय
नीति तनिातण प्रष्ट्रियािा स्थाष्ट्रपि गराउनेर जलवायुपररविनत का नकारात्िक
असरको न्यूनीकरण र अनकुूलनका लातग पयातप्त ष्ट्रविीय स्रोि र प्रष्ट्रवतध
जटुाउने,
12. ष्ट्रवश्वव्यापी िहािारी र िूला प्राकृतिक ष्ट्रवपस्िबाट तसजनत ा हनुे असहज
पररस्स्थतििा राष्ट्रष्ट्रय ष्ट्रहि अनकुूल अन्िरातष्ट्रष्ट्रय सम्बन्ध सञ्चालन गने र बाह्य
सहयोग जटुाउने,
13. पररवतिति र प्रतिस्पधातत्िक ष्ट्रवश्व पररवेशिा परराष्ट्र सम्बन्ध सञ्चालन िथा
व्यवस्थापन गनत ष्ट्रवस्शिीकृि संस्थागि क्षििा, जनशस्ि र व्यावसाष्ट्रयक
दक्षिा ष्ट्रवकास गने।
3.2. अवसरहरू
1. िलु कु ले हातसल गरेको राजनीतिक स्थाष्ट्रयत्व, लोकिन्त्र, ठदगो शास्न्ि र
ष्ट्रवकासको नयााँ पररवेशिा राष्ट्रष्ट्रय ष्ट्रहि र परराष्ट्र नीतिका सम्बन्धिा स्पि
संवैधातनक िागदत शनत प्राप्त हनु,ु
5
2. आधारभिू राष्ट्रष्ट्रय ष्ट्रहि, आतथकत सिष्ट्रृद्ध, सीिा लगायिका िहत्त्वपूणत ष्ट्रवषयिा
राष्ट्रष्ट्रय सहिति र एकिाको वािावरण ियार हनु,ु
3. शास्न्िष्ट्रप्रय, लोकिास्न्त्रक, सिावेशी र सािास्जक न्यायिा आधाररि राज्यको
रूपिा नेपाल र सष्ट्रहष्ण,ु तित्रवि,् इिान्दार, पररश्रिी र उत्थानशील
नेपालीप्रति अन्िरातष्ट्रष्ट्रय सिदुायको सद्भाव र शभुेच्छा रहन, ु
4. नेपालको स्विन्त्र, सन्ितुलि, तनष्पक्ष र वस्ितुनष्ठ दृष्ट्रिकोणका कारण
अन्िरातष्ट्रष्ट्रय क्षेत्रिा ष्ट्रवश् वसनीयिा र सम्िान आजनत हनु,ु
5. नेपालले संयिु राष्ट्रसं को आह् वानिा शास्न्ि स्थापना कायित ा पर्ुयाएको
योगदानका कारण अन्िरातष्ट्रष्ट्रय सद् भाव प्राप्त हनु,ु
6. फराष्ट्रकलो कूटनीतिक सम्बन्ध र नीभिू हाँदुै गएको अन्िरातष्ट्रष्ट्रय सम्पकत र
सहकायत ष्ट्रवद्यिान रहन,ु
7. नेपाल लोकिन्त्र संस्थागि भई आतथकत ष्ट्रवकास र रूपान्िरणिा केस्न्िि
िलु कु को रूपिा ष्ट्रवश्व सिदुायिा पररस्चि हाँदुैजान,ु
8. तछिेकी िलु कु हरूसाँग सदृुढ बन्दैगएको सम्बन्ध र सम्पकत सञ्जालबाट
तसस्जित पररवेशिा उनीहरूले हातसल गरेको िीव्र आतथतक ष्ट्रवकासबाट लाभ
तलनेसम्भावना प्रबल हनु,ु
9. आतथतक कूटनीतिको लातग नीतिगि र संरचनागि आधार ियार भई
पूवातधारको ष्ट्रवकास, तनयाति व्यापार, वैदेस्शक लगानी, प्रष्ट्रवतध हस्िान्िरण,
पयतटन र वैदेस्शक रोजगारी जस्िा प्राथतिकिाका क्षेत्रिा कूटनीतिक
संयन्त्रलाई थप सष्ट्रिय बनाउनेवािावरण तसजतना हनु,ु
10. नेपालको प्राकृतिक सौन्दय,त वािावरणीय ष्ट्रवस्शििा, ऐतिहातसक, धातितक,
सांस्कृतिक सम्पदा र धरािलीय ष्ट्रवष्ट्रवधिाले ष्ट्रवश्वको ध्यान आकष्ट्रषित गने
सम्भावना ष्ट्रवद्यिान हनु,ु
11. राष्ट्रष्ट्रय ष्ट्रवकासको स्पि िागस्तचत्र ियार हनु,ु
12. वैदेस्शक लगानी िथा प्रष्ट्रवतध हस्िान्िरण ऐन, सावतजतनक तनजी साझेदारी
िथा लगानी ऐन एवि् एकल तबन्दु सेवा कायातन्वयन जस्िा सारभिू
नीतिगि, कानूनी एवि् संरचनागि सधुार र प्रष्ट्रियागि सरलीकरणका
कारण देशतभत्र लगानी र व्यवसायिैत्री वािावरण तसजनत ा हनु,ु
13. क्षेत्रीय िथा उपक्षेत्रीय सं संस्था िाफत ि क्षेत्रीय सहयोगबाट अतधकिि लाभ
तलन सक्नेवािावरण हनु,ु
14. नेपाली डायस्पोराको ज्ञान, सीप, पूजाँ ी र सम्पकत सञ्जाललाई राष्ट्रष्ट्रय ष्ट्रवकासिा
पररचालन गनत सक्नेअवस्था रहन,ु
6
15. ष्ट्रवश्वव्यापी िहािारी पतछको पररवतिति पररस्स्थतििा प्रष्ट्रवतध र नवप्रवितनबाट
लाभ तलई आतथकत र सािास्जक क्षेत्रिा सियानकुूल सिायोजन गनत सक्ने
स्स्थति रहन।ु
4. परराष्ट्र नीतिका िागतदशतक तसद्धान्िहरू र सञ्चालनका आधारहरूिः
4.1. परराष्ट्र नीतिका िागतदशतक तसद्धान्ि िथा िान्यिाहरू
नेपालको परराष्ट्र नीति देहायका तसद्धान्ि िथा िान्यिाहरूबाट तनदेस्शि हनुेछिः
1. नेपालको स्विन्त्रिा, सावतभौिसिा, भौगोतलक अखण्डिा, स्वाधीनिा र
राष्ट्रष्ट्रय ष्ट्रहिको रक्षा एवि्राष्ट्रष्ट्रय सम्िान र प्रतिष्ठाको अतभवष्ट्रृद्ध,
2. सावतभौतिक सिानिा,
3. पञ् चशीलका तसद्धान्ि,
4. संयिु राष्ट्रसं को बडापत्रको भावना,
5. असंल्निा,
6. पारस्पररक सम्िान र लाभ,
7. अन्िरातष्ट्रष्ट्रय कानून र ष्ट्रवश्वशास्न्िको िान्यिा,
8. ष्ट्रववादको शास्न्िपूणत सिाधान,
9. अन्िरातष्ट्रष्ट्रय सहयोग,
10. न्याय, सिानिा र जवाफदेष्ट्रहिा,
11. पारस्पररक तित्रिा, सहयोग र सहकायत,
12. लोकिन्त्र, िानव अतधकार र ष्ट्रवतधको शासन,
13. आतथकत सिन्नुति र सिष्ट्रृद्ध,
14. पयातवरणीय सन्िलुन, िानव जातिको सरुक्षा र पर्थृवीको संरक्षण।
4.2. परराष्ट्र नीति सञ्चालनका आधारहरू
नेपालको परराष्ट्र नीति सञ्चालनका प्रिखु आधारहरू देहाय बिोस्जि हनुेछन्:
1. नेपालको संष्ट्रवधान,
2. प्रचतलि नेपाल कानून,
3. परराष्ट्र नीतिसाँग प्रत्यक्ष सरोकार राख्नेराष्ट्रष्ट्रय सरुक्षा नीति िथा अन्य नीति,
4. नेपाल सरकारका क्षेत्रगि नीति, आवतधक योजना, वाष्ट्रषतक नीति िथा
कायतिि,
7
5. संयिु राष्ट्रसं को बडापत्र,
6. नेपाल पक्ष भएका सस्न्ध, सम्झौिा िथा ठिपक्षीय, क्षेत्रीय र बहपुक्षीय
प्रतिवद्धिा/ ोषणापत्र,
7. नेपाल सदस्य रहेका क्षेत्रीय िथा उपक्षेत्रीय सङ्गिनका बडापत्र/गिन
ष्ट्रवधान,
8. कूटनीतिक िथा कन्सलु र सम्बन्ध ष्ट्रवषयक तभयना िहासस्न्धहरू लगायि
अन्िरातष्ट्रष्ट्रय कानून, प्रचलन, अभ्यास िथा स्थाष्ट्रपि िूल्य िान्यिा।
4.3. परराष्ट्र नीतिका आधारभिू शिहत रू
नेपालको संष्ट्रवधानिारा तनदेस्शि अन्िरातष्ट्रष्ट्रय सम्बन्धका िूलभिू तसद्धान्ि, नीति िथा
आधारको अधीनिा रही परराष्ट्र नीति सञ्चालन हनुेछ। यसका आधारभिू शिहत रू
तनम्नानसुार हनुेछन:्
1. परराष्ट्र नीति नेपालको बाह्य सम्बन्ध सञ्चालनका सम्बन्धिा िूल नीति
हनुेछ। अन्य क्षेत्रगि नीति परराष्ट्र नीति अनकुूल हनुेगरी िजितुा गररनेछ।
2. अन्िरातष्ट्रष्ट्रय सम्बन्ध सञ्चालनिा राष्ट्रको एकीकृि दृष्ट्रिकोण प्रस्ििु गने
सन्दभतिा सरोकारवाला तनकायहरूसाँगको सिन्वय र सहकायत परराष्ट्र
िन्त्रालयलेगनेछ।
3. परराष्ट्र नीतििा उस्ल्लस्खि ष्ट्रवषयिा क्षेत्रगि नीतिहरू पररपूरकको रूपिा
रहनेछन।्
5. परराष्ट्र नीतिको दूरदृष्ट्रि (Vision):
नेपालको स्विन्त्रिा, सावतभौिसिा, भौगोतलक अखण्डिा, स्वाधीनिा, राष्ट्रष्ट्रय सरुक्षा र
एकिालाई अक्षुण्ण राख्दैसबल, सिन्नुि, शास्न्िपूणत र प्रतिष्ट्रष्ठि राष्ट्र तनिातण।
6. परराष्ट्र नीतिको लक्ष्य (Goal):
स्विन्त्र र सन्ितुलि परराष्ट्र नीतिको सञ्चालनबाट सावतभौतिक सिानिा, पारस्पररक लाभ र
सम्िानिा आधाररि बाह्य सम्बन्ध सदृुढ गदै सिग्र राष्ट्रष्ट्रय ष्ट्रहिको सम्वद्धतन र प्रवद्धतन
गने।
7. परराष्ट्र नीतिका उद्देश्यहरू (Objectives):
परराष्ट्र नीतिको दूरदृष्ट्रि र लक्ष्य अनरूप ु नपेालको राष्ट्रष्ट्रय ष्ट्रहिको प्रवद्धनत र प्रतिष्ठा
अतभवष्ट्रृद्धका लातग तनम्न उद्देश्यहरू रहनेछन:्
8
1. तछिेकी लगायि सबै िलु कु साँग सावभत ौतिक सिानिा, पारस्पररक लाभ र
सम्िानका आधारिा ठिपक्षीय सम्बन्ध ष्ट्रवस्िार र सदृुढ गन।तु
2. अन्िरातष्ट्रष्ट्रय िथा क्षेत्रीय िञ्चिा नेपालको पष्ट्रहचान र प्रतितनतधत्व अतभवष्ट्रद्ध ृ
गरी राष्ट्रष्ट्रय ष्ट्रहिको प्रवद्धतन गन।तु
3. ष्ट्रवश्वशास्न्ि स्थापना, तनिःशस्त्रीकरण, िानव अतधकारको संरक्षण र प्रवद्धतन,
ठदगो ष्ट्रवकासको लक्ष्य प्रातप्त, जलवायु पररविनत का असर न्यूनीकरण,
िहािारी, आिङ्कवाद िथा साइबर अपराध तनयन्त्रण, सरुस्क्षि आप्रवासन र
भपूररवेष्ट्रिि राष्ट्रका अतधकार प्रातप्तका लातग बहपक्षीय ु िञ्चिा प्रभावकारी
भतूिका तनवातह गन।तु
4. ष्ट्रवतधिा आधाररि न्यायपूण,त सिावेशी र तनष्पक्ष ष्ट्रवश्वव्यवस्था तनिातणका
लातग सहकायत गन।तु
5. क्षेत्रीय सहयोग, शास्न्ि र सहकायतलाई प्रवद्धतन गन।तु
6. आतथकत कूटनीतिको सञ्चालनिारा िलु कु को सािास्जक-आतथतक रूपान्िरणिा
योगदान पर्ुयाउन।ु
7. ष्ट्रवदेशिा पेशा, व्यवसाय र रोजगारीिा संल्न नेपाली सिदुाय र कानूनी
व्यस्िको ष्ट्रहिको संरक्षण गन।तु
8. नेपालको ष्ट्रवस्शि प्राकृतिक सौन्दय, त िौतलक एवि् सिद्धृ सभ्यिा, संस्कृति,
जीवन पद्धति, ष्ट्रवष्ट्रवधिा, स्चन्िनधारा, कला, भाषा, साष्ट्रहत्य र खेलकुदको
िाध्यिबाट नेपालको सफ्ट पावर (Soft Power) लाई प्रवद्धतन गनतु।
8. परराष्ट्र नीतििः
नेपालको स्विन्त्रिा, सावतभौिसिा, भौगोतलक अखण्डिा, स्वाधीनिा, स्वातभिान, राष्ट्रष्ट्रय
ष्ट्रहिको संरक्षण र राष्ट्रष्ट्रय सरुक्षाको प्रवद्धतन गनत ठिपक्षीय, क्षेत्रीय िथा बहपुक्षीय सम्बन्ध
र सहयोग ष्ट्रवस्िार एवि् सदृुढीकरणका लातग देहाय बिोस्जिको नीति अवलम्बन गरी
कूटनीतिका सबैआयािलाई प्रभावकारी ढङ्गबाट पररचालन गने।
(क) ठिपक्षीय सम्बन्ध
8.1. नीति
तछिेकी लगायि सबै तित्रराष्ट्रसाँग सावतभौतिक सिानिा, पारस्पररक सम्िान र
लाभका आधारिा ठिपक्षीय सम्बन्ध ष्ट्रवस्िार र सदृुढ गने। (७.१)
9
रणनीति िथा कायतनीति
1. तछिेकी िलु कु हरूसाँगको सम्बन्धलाई संयिु राष्ट्रसं को बडापत्र,
पञ् चशीलका तसद्धान्ि िथा असल तछिेकीपनका िान्यिाका आधारिा
स्विन्त्र र सन्ितुलि ढङ्गबाट सञ्चालन गने।
2. सबै तित्रराष्ट्रसाँगको सम्बन्धलाई थप सदृुढ र सिुधरु िल्ुयाउाँदै सहयोग र
सहकायित ाफति नेपालको सिग्र राष्ट्रष्ट्रय ष्ट्रहिको प्रवद्धतन गने।
3. नेपालको अन्िरातष्ट्रष्ट्रय सीिाको सरुक्षा गरी सीिा दरूु स्ि राख्न।े ऐतिहातसक
सस्न्ध, सम्झौिा, िर्थय र प्रिाणका आधारिा कूटनीतिक र शास्न्िपूणत
िाध्यिबाट सीिा सिस्या सिाधान गने।
4. सरुक्षा, अपराध तनयन्त्रण िथा सीिापार अपराध एवि्आतथतक र व्यापाररक
ष्ट्रवचलन लगायिका अवैध गतिष्ट्रवतधको तनयन्त्रण, आवागिन सहजिा र
व्यापार िथा पारवहन सहजीकरण जस्िा पक्षलाई ध्यानिा राखी
सिन्वयात्िक ढङ्गलेसीिा व्यवस्थापन गने।
5. सबै प्रकारका अन्िरदेशीय अपराध तनयन्त्रणको लातग ठिपक्षीय सहयोग
प्रवद्धतन गने।
6. ष्ट्रववादको शास्न्िपूणत सिाधान गने।
7. तछिेकी तित्रराष्ट्रहरूको सरुक्षा संवेदनशीलिालाई ध्यान ठदाँदै नेपाली भतूि
उनीहरूको ष्ट्रहि प्रतिकूल हनुे गरी प्रयोग हनु नठदने नीति र व्यवहारलाई
तनरन्िरिा ठदने।तछिेकी तित्रराष्ट्रहरूबाट सोही प्रकारको प्रतिवद्धिा र
सहयोग प्राप्त गने।अन्य तित्रराष्ट्रहरूको हकिा पतन सोही नीति अवलम्बन
गने।
8. नेपालको राष्ट्रष्ट्रय सरुक्षा र जल, जतिन, खतनज जस्िा प्राकृतिक सम्पदा,
सांस्कृतिक धरोहर र आकाश लगायिका िहत्त्वपूणत राष्ट्रष्ट्रय स्रोिको रक्षा
गनत प्रभावकारी कूटनीतिक िाध्यि अवलम्बन गने।
9. नेपालको सरुक्षािा प्ुन सक्नेसम्भाष्ट्रवि खिराको आकाँ लन गरी सम्बस्न्धि
तनकायलाई सजग िल्ुयाउने।
10. क्षेत्रीय आबद्धिा र व्यापाररक सम्बन्ध बढाउन तछिेकी तित्रराष्ट्रहरूसाँग
सडक, रेलिाग,त जलिाग,त हवाइिाग,त अस्टटकल फाइबर, पेट्रोतलयि िथा
्यााँस पाइपलाइन, ष्ट्रवद्यिु् प्रसारणलाइन जस्िा बहआु यातिक सम्पकत सञ्जाल
(multidimensional connectivity network) को ष्ट्रवस्िार गने।
10
11. तछिेकी तित्रराष्ट्रहरूको आतथकत ष्ट्रवकास र सिष्ट्रृद्धबाट लाभ तलने गरी
सहयोगका नयााँ क्षेत्रको पष्ट्रहचान एवि् साझा ष्ट्रहिका ष्ट्रवषयिा ठिपक्षीय,
तत्रपक्षीय एवि्बहपुक्षीय साझेदारी प्रवद्धतन गने।
12. आवश्यकिा अनसुार ठिपक्षीय परािशत संयन्त्र स्थापना गरी राष्ट्रष्ट्रय सरुक्षा
नीतिको कायातन्वयनिा सहयोग पर्ुयाउने।
13. उच्चस्िरीय भ्रिणको आदानप्रदान िाफति्सम्बन्धलाई थप सदृुढ िल्ुयाउने,
जनस्िरको सम्पकत ष्ट्रवस्िार गने।
14. ठिपक्षीय संयन्त्रलाई सष्ट्रिय िल्ुयाई सहयोगका क्षेत्रलाई थप ष्ट्रवस्िार गने।
पारस्पररक ष्ट्रहि र आवश्यकिाका आधारिा संयन्त्र स्थापना गरी ठिपक्षीय
सम्बन्धलाई सदृुढ र सहयोगलाई पररणाििखु ी बनाउने।
15. कूटनीतिक सम्बन्ध स्थापना हनु बााँकी संयिु राष्ट्रसं का सदस्य राष्ट्रहरूसाँग
कूटनीतिक सम्बन्ध स्थापना गदैजाने।
16. ष्ट्रवतभन्न िलु कु साँग संसदीय सिूह वा िैत्री सिूह स्थापना गनत पहल िथा
सहजीकरण गने।
17. पयातवरणीय अन्िर-तनभरत िालाई ध्यानिा राख्दै वािावरणीय ष्ट्रवनाश रोक्न,
जलवायु पररविनत का असर कि गनत र ठदगो ष्ट्रवकासका लातग उपलब्ध
प्राकृतिक स्रोिको संरक्षण, सम्वद्धतन र सदपुयोगका लातग अन्िरातष्ट्रष्ट्रय रूपिा
सष्ट्रियिापूवकत सिन्वय र सहकायत गने।
18. नेपालको आतथकत ष्ट्रवकासिा स ाउ प्ुनेगरी ठिपक्षीय वास्णज्य सम्बन्ध र
साझेदारी ष्ट्रवस्िार गने।
19. पारस्पररक आतथतक लाभ अतभवष्ट्रृद्ध गनत उत्पादन सञ्जाल एवि्िूल्य श्रृङ्खला
ष्ट्रवस्िार गने।
20. आवश्यक कानूनी िथा संरचनािा सधुार गरी प्रत्यक्ष वैदेस्शक लगानी
अतभवष्ट्रृद्ध गने।
21. भपूररवेष्ट्रिि राष्ट्रको रूपिा िलु कु लेपाउनेपारवहन स्विन्त्रिाको तनवातध,
सरल एवि्सहज उपभोगको सतुनस्श्चििा गने।
22. नेपालको सािास्जक िथा आतथतक ष्ट्रवकास, पूवातधार तनिातण एवि्
प्राथतिकिाका अन्य क्षेत्रिा ठिपक्षीय सहयोग पररचालन गने।
23. अन्िरातष्ट्रष्ट्रय आतथकत व्यवस्थािा देखापनेप्रवस्ृि र िलु कु ष्ट्रवशेषको आतथकत ,
व्यापाररक, औद्योतगक, प्रौद्योतगक िथा ष्ट्रविीय नीतिको अध्ययन गरी त्यसबाट
नेपाललाई पनेप्रभावका बारेिा तनयतिि ष्ट्रवश्लषेण िथा पष्ठृ पोषण गने।
11
8.2. नीति
ठिपक्षीय सस्न्ध सम्झौिालाई राष्ट्रष्ट्रय ष्ट्रहि अनकुूल हनुे गरी पनुरावलोकन िथा
पररिाजनत गनेर आवश्यकिानसुार नयााँसस्न्ध सम्झौिा गने। (७.१)
रणनीति िथा कायतनीति
1. तछिेकी लगायि अन्य तित्रराष्ट्रसाँग ष्ट्रवगििा सम्पन्न भएका ठिपक्षीय,
तत्रपक्षीय सस्न्ध सम्झौिालाई राष्ट्रष्ट्रय ष्ट्रहि अनकुूल हनुे गरी सावतभौतिक
सिानिा, पारस्पररक सम्िान र लाभका आधारिा सियानकुूल
पनुरावलोकन, पररिाजनत गने।
2. ष्ट्रवद्यिान वास्णज्य, पारवहन, रेल सेवा, व्यापार िथा भिु ानी, यािायाि
लगायिका सस्न्ध सम्झौिालाई सियानकुूल बनाउाँदैलैजाने।
3. ष्ट्रवतभन्न िलु कु साँग आवश्यकिानसुार सौष्ट्रवध्यपूणत व्यापार सम्झौिा गने।
4. राष्ट्रष्ट्रय ष्ट्रहिलाई सवोपरर राखी िलु कु ले धान्न सक्ने अवस्था, तनवातह गनपतुने
दाष्ट्रयत्व र त्यसबाट पनेप्रभाव सिेिको ष्ट्रवश्लषेण गरी आवश्यकिानसार नयााँ ु
सस्न्ध सम्झौिा गने।
5. प्राकृतिक स्रोि िथा त्यसको उपयोगको बााँडफााँटसम्बन्धी सस्न्ध सम्झौिा
गदात राष्ट्रष्ट्रय ष्ट्रहिलाई सवोपरर राख्न।े
(ख) बहपुक्षीय सहयोग
8.3. नीति
बहपुक्षीय कूटनीतििा संयिु राष्ट्रसं को केन्िीय भतूिकािा जोड ठदाँदै ष्ट्रवश्वशास्न्ि,
िानव अतधकार र ठदगो ष्ट्रवकासको प्रवद्धतनिा योगदान पर्ुयाउने। (७.२, ७.३)
रणनीति िथा कायतनीति
1. संयिु राष्ट्रसं को केन्िीय भतूिकालाई प्रभावकारी बनाउन र बडापत्रले
पररलस्क्षि गरेको ष्ट्रवश्व व्यवस्था तनिातणका लातग बहपुक्षीयिाको संरक्षण र
बहपुक्षीय संस्थाहरूको सािष्ट्रयक सधुार िथा सदृुढीकरणिा जोड ठदने।
2. संयिु राष्ट्रसं लगायि अन्य बहपुक्षीय िञ्चिा साना, जोस्खििा परेका,
अतिकि ष्ट्रवकतसि र भपूररवेष्ट्रिि राष्ट्रहरू िथा पवतिीय िलु कहरू ु को हक
ष्ट्रहि रक्षाको लातग पैरवी एवि् सहकायत गदै प्रभावकारी भतूिका तनवातह
गने।
3. ष्ट्रवश्वशास्न्ि िथा सरुक्षािा नेपालको ष्ट्रवस्शि योगदान र भतूिकालाई थप
प्रभावकारी बनाउने।
12
4. संयिु राष्ट्रसं लगायि अन्य अन्िरातष्ट्रष्ट्रय सं संस्थाको नीति तनिातण अङ्गिा
नेपालको उम्िेदवारी, प्रतितनतधत्व एवि्नेित्ृवका लातग तनरन्िर पहल गने।
5. शास्न्ि प्रष्ट्रिया र संष्ट्रवधान तनिातणको नेपालको आफ्नो ष्ट्रवस्शि अनभुव अन्य
िलु कु हरूसाँग साटासाट गने।
6. ठदगो ष्ट्रवकासका लक्ष्यहरू हातसल गनतका लातग अन्िरातष्ट्रष्ट्रय सहयोग
पररचालनिा संयिु राष्ट्रसं र यस अन्िगतिका तनकायको भतूिका थप
सशि बनाउन जोड ठदन।े
7. राष्ट्रष्ट्रय ष्ट्रहि अनकुूल हनुेगरी ष्ट्रवतभन्न बहपुक्षीय सस्न्ध सम्झौिाको पक्ष बन्ने,
नयााँ क्षेत्रीय िथा अन्िरातष्ट्रष्ट्रय सङ्गिनको सदस्यिा तलने।
8. अन्िरातष्ट्रष्ट्रय कानूनको ष्ट्रवकास र संष्ट्रहिाकरणिा स ाउ पर्ुयाउन। े
9. असंल्न आन्दोलन, उिर-दस्क्षण, दस्क्षण-दस्क्षण िथा तत्रकोणात्िक
सहयोगको भावनाअनरूु प आपसी ष्ट्रहिका ष्ट्रवषयिा सहकायत गने।
10. संयिु राष्ट्रसं अन्िगति अन्िरातष्ट्रष्ट्रय शास्न्ि कायतिा थप योगदान ठदन
आवश्यक पने क्षििा, स्रोि साधन, िातलि िथा सिन्वय वष्ट्रृद्ध गदैजाने।
11. नेपालिा कायतरि अन्िरातष्ट्रष्ट्रय गैरसरकारी संस्थालाई राष्ट्रष्ट्रय आवश्यकिा र
प्राथतिकिाका क्षेत्रिा उिरदायीपूणत ढङ्गलेकाि गनेगरी तनयिन गने।
8.4. नीति
शस्त्रास्त्रको होडबाजीको अन्त्य र आणष्ट्रवक, जैष्ट्रवक, रासायतनक िथा अन्य
आिष्ट्रवनाशकारी हािहतियारको पूणत तनशस्त्रीकरणका लातग ष्ट्रवश्व सिदुायसाँग
सहकायत गने। (७.२, ७.३)
रणनीति िथा कायतनीति
1. शस्त्रास्त्रको होडबाजीको ष्ट्रवरोध िथा शास्न्ि क्षेत्र स्थापनाको पक्षिा तनरन्िर
वकालि गने।
2. तनशस्त्रीकरणबाट प्राप्त हनुे लाभलाई आतथकत -सािास्जक ष्ट्रवकासिा लगानी
गनपतुनेिान्यिालाई स्थाष्ट्रपि गनत पहल गने।
3. रासायतनक, जैष्ट्रवक, रेतडयोधिी िथा आणष्ट्रवकजस्िा आिष्ट्रवनाशकारी
हािहतियारको सियबद्ध र पूणत तनशस्त्रीकरणको पक्षिा तनरन्िर आवाज
उिाउाँदैयस सम्बन्धी अन्िरातष्ट्रष्ट्रय प्रयासिा ऐक्यवद्धिा जनाउने।
4. आणष्ट्रवक हािहतियारको अप्रसार र आणष्ट्रवक प्रष्ट्रवतधको शास्न्िपूणत
उपयोगको पक्षिा जोड ठदने।
13
5. तनिति र अति पीडादायी परम्परागि हािहतियारको उन्िूलन र साना
हािहतियारको अवैध उत्पादन, भण्डारण, ओसारपसार र तबिी ष्ट्रविरणलाई
तनयन्त्रण गनेसम्बन्धी अन्िरातष्ट्रष्ट्रय प्रयासिा रचनात्िक भतूिका तनवातह गने।
6. तनशस्त्रीकरणको अन्िरातष्ट्रष्ट्रय प्रयासिा पररपूरकको रूपिा क्षेत्रीय प्रयासलाई
प्रवद्धतन गनत नेपालस्स्थि शास्न्ि िथा तनशस्त्रीकरणका लातग संयि राष्ट्र ु सं ीय
एतसया प्रशान्ि क्षेत्रीय केन्ि अन्िगित को ‘काििाण्डौं प्रोसेस’ लाई प्रवद्धतन
गने।
7. तनशस्त्रीकरणसम्बन्धी राष्ट्रष्ट्रय तनकायलाई थप प्रभावकारी बनाउने।
8.5. नीति
सबै प्रकारका आिङ कवाद एवि् अतिवाद ष्ट्रवरुद्धका राष्ट्रष्ट्रय प्रयासलाई साथतक
बनाउन ष्ट्रवश्व सिदुायसाँग ऐक्यबद्धिा र सहकायत गने। (७.२, ७.३)
रणनीति िथा कायतनीति
1. सबैप्रकारका आिङ कवाद एवि्अतिवादको तनन्दा र भत्सतना गदै आिङ क
प्रतिरोधसाँग सम्बस्न्धि अन्िरातष्ट्रष्ट्रय िञ् च िथा संयन्त्रिा सष्ट्रिय भतूिका
तनवातह गने।
2. प्रतिआिङ कवाद (Counter-terrorism) कायतिा राष्ट्रष्ट्रय क्षििा अतभवष्ट्रृद्ध गनतका
लातग सहयोग र सहकायत गने।
3. आिङ कवादिा ष्ट्रविीय लगानी िथा यसलाई स ाउ पर्ुयाउने ििुा
तनितलीकरण, संगठिि अपराध, खोटाचलन, भ्रिाचार, ििुाको अवैध कारोबार
एवि् कर छली तनयन्त्रण गनत अन्िरातष्ट्रष्ट्रय संयन्त्रिा सष्ट्रिय भतूिका तनवातह
गने।
4. राष्ट्रष्ट्रय आवश्यकिा र ष्ट्रहि अनकुूल हनुेगरी तित्रराष्ट्रसाँग पारस्पररक कानूनी
सहायिा र सपुदुतगी सस्न्ध/सम्झौिा गने।
5. िानव िस्करी, लागू पदाथकत ो अवैध ओसारपसार, साइबर अपराध िथा
अन्य सीिापार अपराध ष्ट्रवरुद्ध ठिपक्षीय, क्षेत्रीय र अन्िरातष्ट्रष्ट्रय िहिा
सहकायत गने।
8.6. नीति
िानव अतधकारको प्रवद्धतन िथा संरक्षणका लातग संयिु राष्ट्रसं ीय िानव
अतधकार पररषद लगायिका संयन्त्रिा नेपालको भतूिकालाई थप प्रभावकारी
िल्ुयाउने। (७.२, ७.३)
14
रणनीति िथा कायतनीति
1. िानव अतधकारको संरक्षण र सम्वद्धतनिा राष्ट्रसं ीय िानव अतधकार
पररषद्को सदस्य राष्ट्रका हैतसयिले तनष्पक्ष, स्विन्त्र, िटस्थ, वस्ितुनष्ठ र
पूवातग्रहरष्ट्रहि भतूिकािा जोड ठदने।
2. िानव अतधकारका ष्ट्रवश्वव्यापी िूल्य र िान्यिाप्रति प्रतिवद्ध रहाँदै नपेाल पक्ष
रहेका िानव अतधकारसम्बन्धी सस्न्ध सम्झौिा अन्िगतिका आवतधक
प्रतिवेदन तनयतिि रूपिा प्रस्ििु गने।
3. सस्न्ध संयन्त्रहरू (Treaty Bodies), ष्ट्रवश्वव्यापी आवतधक सिीक्षा (Universal
Periodic Review) िथा ष्ट्रवशेष प्रतिवेदकहरू (Special Rapporteurs) का
तसफाररश कायातन्वयन गदैजाने।
4. नेपालले िानव अतधकारको क्षेत्रिा हातसल गरेका उपलस्ब्धलाई अन्िरातष्ट्रष्ट्रय
जगििा सम्प्रषेण गने।
5. संयिु राष्ट्रसं ीय िानव अतधकार संयन्त्रिा नेित्ृवदायी भतूिका तनवातह गनत
पहल गने।
8.7. नीति
जलवायुपररविनत को चनुौिी र त्यसका नकारात्िक प्रभावलाई सािना गनत हररि
गहृ ्यााँस उत्सजनत को न्यूनीकरण िथा अनकुूलनका लातग प्रभावकारी भतूिका
तनवातह गने। (७.२, ७.३)
रणनीति िथा कायतनीति
1. जलवायुपररविनत सम्बन्धी संयिु राष्ट्रसं िथा अन्य अन्िरातष्ट्रष्ट्रय िञ्चको
नीति तनिातण िहिा सष्ट्रिय भतूिका तनवातह गने।
2. जलवायुपररविनत का असर न्यूनीकरण िथा अनकुूलनका लातग आवश्यक
ष्ट्रविीय िथा प्राष्ट्रवतधक सहयोग प्राप्त गने।
3. उच्च वािावरणीय जोस्खििा रहेका पवित ीय र अन्य िलु कु लाई एकजटु
बनाउन अग्रसरिा तलाँदैजलवायुपररविनत का िद्दुािा अग्रणी भतूिका खेल्न।े
4. वािावरणीय ष्ट्रवनाश र जलवायु पररविनत का असर न्यून गनत र ठदगो
ष्ट्रवकासका लक्ष्यहरू हातसल गनत प्राकृतिक स्रोिको संरक्षण, सम्वद्धतन र
सदपुयोगका लातग सहकायत गने।
5. प्रदूषकले तिनपतुने तसद्धान्ि (Polluters Pay Principle), सिान िर पथृ क
स्जम्िेवारीको तसद्धान्ि (Common but Differentiated Responsibilities) िथा
15
काबतन व्यापार (Carbon Trading) का प्रावधानलाई कायातन्वयन गनत जोड
ठदने।
6. पवित ीय िलु कु हरूको सञ्जालिा आबद्ध भई वािावरणीय तबनासलेपानेप्रभाव
बारे अन्िरातष्ट्रष्ट्रय सिदुायको ध्यान आकषणत गदैठदगो पवतिीय अथतिन्त्रको
ष्ट्रवकासिा सहयोग जटुाउने।
8.8. नीति
भपूररवेष्ट्रिि िथा अति कि ष्ट्रवकतसि राष्ट्रको ष्ट्रहि प्रवद्धतनको लातग अन्िरातष्ट्रष्ट्रय
िञ्चिा प्रभावकारी भतूिका तनवातह गने। (७.२, ७.३)
रणनीति िथा कायतनीति
1. अन्िरातष्ट्रष्ट्रय कानूनी एवि् नीतिगि संयन्त्रिा भपूररवेष्ट्रिि राष्ट्रको पारवहन,
अन्िरातष्ट्रष्ट्रय व्यापार र ष्ट्रवकाससम्बन्धी ष्ट्रहि िथा अतधकार संरक्षण र संस्थागि
गनतपहल गनेएवि्कायातन्वयनिा जोड ठदने।
2. अतिकि ष्ट्रवकतसि राष्ट्रका साझा सिस्या सिाधानका लातग अन्िरातष्ट्रष्ट्रय
सहयोग जटुाउन प्रयास गने।
3. साझा ष्ट्रहि र चासोका ष्ट्रवषयिा ऐक्यबद्धिा िथा सहकायत गदैसिूह जी-77
जस्िा िञ् चिा सष्ट्रिय भतूिका तनवातह गने।
4. दस्क्षण-दस्क्षण सहयोगलाई सदस्य राष्ट्रहरूबीच व्यापार, लगानी िथा पयतटन
प्रवद्धतन र प्रष्ट्रवतध हस्िान्िरणको िाध्यिबाट ष्ट्रवकासको साझा आकांक्षा पूरा
गने प्रभावकारी िञ् चको रूपिा उपयोग गने।
8.9. नीति
अन्िरातष्ट्रष्ट्रय आप्रवासनलाई सरुस्क्षि, भरपदो, व्यवस्स्थि र ियातठदि िल्ुयाउने
प्रयासिा सहकायत गने। (७.२, ७.३)
रणनीति िथा कायतनीति
1. अन्िरातष्ट्रष्ट्रय आप्रवासनलाई सरुस्क्षि, भरपदो, व्यवस्स्थि र ियातठदि बनाउन
सष्ट्रिय भतूिका तनवातह गने।
2. आप्रवासी कािदारको हक, ष्ट्रहि र सरुक्षा सतुनस्श्चि गदैवैदेस्शक रोजगारीलाई
पारदशी, ियातठदि र सरुस्क्षि बनाउन गन्िव्य िलुकु िथा सम्बद्ध तनकायसाँग
सहकायत गने।
3. आप्रवासन िथा शरणाथीसम्बन्धी अन्िरातष्ट्रष्ट्रय नीति तनिातण प्रष्ट्रियािा सष्ट्रिय
र रचनात्िक भतूिका तनवातह गने।
16
4. अन्िरातष्ट्रष्ट्रय आप्रवासनलाई व्यवस्स्थि बनाउन अन्िरातष्ट्रष्ट्रय श्रि सङ्गिन,
अन्िरातष्ट्रष्ट्रय आप्रवासन सङ्गिन लगायिका संस्थासाँग सहकायत बढाउने।
5. शरणाथीको स्वदेश फकतन पाउने अतधकारको सतुनस्श्चििाका लातग पहल
गने, स्वेच्छाले स्वदेश फकतन चाहने शरणाथीलाई स-सम्िान र सरुस्क्षि
रूपिा स्वदेश ष्ट्रफिात पिाउने।
(ग) ष्ट्रवतधिा आधाररि ष्ट्रवश्वव्यवस्था
8.10. नीति
ष्ट्रवतधिा आधाररि न्यायपूण,त सिावेशी, िानवकेस्न्िि र तनष्पक्ष ष्ट्रवश्व व्यवस्था
तनिातणका लातग सष्ट्रिय भतूिका तनवातह गने। (७.४)
रणनीति िथा कायतनीति
1. सावभत ौतिक सिानिाको तसद्धान्िका आधारिा सबैराष्ट्रलेअन्िरातष्ट्रष्ट्रय दाष्ट्रयत्व
इिान्दारीपूवकत वहन गनपतुनेपक्षिा आवाज उिाउने।
2. अन्िरातष्ट्रष्ट्रय नीति तनिातण प्रष्ट्रियािा सबैराष्ट्रको अतधकार, आवाज र अतभिि
प्रतितबस्म्बि हनुेष्ट्रवश्व व्यवस्थाको पक्षिा वकालि गने।
3. अन्िरातष्ट्रष्ट्रय प्रणालीिा सबै राष्ट्रको स्वातित्व सतुनस्श्चि गनत राजनीतिक,
आतथतक, ष्ट्रविीय िथा व्यापाररक आयाि एवि् संरचनालाई प्रतितनतधिूलक,
उिरदायी िथा सिावेशी बनाउन जोड ठदने।
4. अन्िरातष्ट्रष्ट्रय िथा क्षेत्रीय आतथकत र ष्ट्रविीय सं संस्थािा नेपालको प्रतितनतधत्व
र सहभातगिालाई थप सष्ट्रिय एवि्प्रभावकारी बनाउने।
5. ष्ट्रवश्वव्यापीकरणको लाभ सबै राष्ट्रले सिन्याष्ट्रयक रूपिा प्राप्त गने अवस्था
सतुनस्श्चि गनत पहल गने।
6. बहपुक्षीय व्यापार प्रणालीबाट सबै िलु कु ले सिानपुातिक लाभ प्राप्त गने
वािावरण सतुनस्श्चि गनत ष्ट्रवश्व व्यापार सङ्गिन जस्िा संयन्त्रहरूको
प्रभावकाररिाका लातग सष्ट्रिय पहल गने। सिान चासो िथा धारणा भएका
िलु कु हरूसाँग सहकायत गरी ष्ट्रवतधिा आधाररि ष्ट्रवश्व व्यापारबाट अतधकिि
लाभ तलन सष्ट्रिय भतूिका तनवातह गने।
7. भपूररवेष्ट्रिि र अतिकि ष्ट्रवकतसि िलुकु को सिग्र ष्ट्रहिलेग्राह्यिा पाउनेगरी
बहपुक्षीय व्यापार वािातलाई अगातड बढाउन जोड ठदने।
8. भपूररवेष्ट्रिि राष्ट्रहरूको अतधकार उल्लङ्घन हनु नठदन एवि्उल्लङ्घन भएको
अवस्थािा उि अतधकारको तनबातध उपभोगका लातग प्रभावकारी अन्िरातष्ट्रष्ट्रय
प्रबन्धका पक्षिा आवाज उिाउने।
17
9. अतिकि ष्ट्रवकतसि राष्ट्रलाई “ष्ट्रवशेष िथा पथृ क व्यवहार” अन्िगति प्राप्त
सहतुलयिको पूणत कायातन्वयनका लातग सिान चासो भएका सदस्य राष्ट्रबीच
सहकायत गने।
10. ष्ट्रवकासोन्िखु िलु कु को आतथकत ष्ट्रवकासको लातग व्यापार, लगानी र प्रष्ट्रवतध
हस्िान्िरणका लातग अनकुूल वािावरण तसजनत ा गनत सष्ट्रिय भतूिका तनवातह
गने।
11. बदतलाँदो अन्िरातष्ट्रष्ट्रय पररवेशिा असंल्न आन्दोलनको सान्दतभकत िा र
िहत्त्वलाई थप उजागर गनत सहकायत गने।
12. जल्दाबल्दा राजनीतिक िथा आतथकत िद्दुाको सिाधानका लातग असंल्न
आन्दोलनिा आबद्ध सदस्य राष्ट्रहरूको ऐक्यबद्धिा र सहकायित ा जोड ठदने।
( ) क्षेत्रीय सहयोग
8.11. नीति
क्षेत्रीय सहयोगको िाध्यिबाट ष्ट्रवकास र सिष्ट्रृद्ध हातसल गनत सष्ट्रिय भतूिका
तनवातह गने। (७.५)
रणनीति िथा कायतनीति
1. क्षेत्रीय अन्िरतनभतरिा र अन्िर-आबद्धिालाई स न बनाउाँदै आतथकत ष्ट्रवकास
र सिष्ट्रृद्धका लातग साझा चासोका ष्ट्रवषयिा क्षेत्रीय सहयोगलाई प्रभावकारी
िाध्यिको रूपिा ष्ट्रवकास गनत जोड ठदने।
2. नेपाल सदस्य रहेका दस्क्षण एतसयाली क्षेत्रीय सहयोग सङ्गिन (SAARC),
बहपुक्षीय आतथकत िथा प्राष्ट्रवतधक सहयोगका लातग बंगालको खाडीको प्रयास
(BIMSTEC), एतसया सहयोग संवाद (ACD), साङ ाई सहयोग सङ्गिन
(SCO), बंगलादेश-भटुान-भारि-नेपाल (BBIN) जस्िा क्षेत्रीय िथा उपक्षेत्रीय
संरचना िाफति िी संस्थाको उद्देश्य प्रातप्तका लातग सहकायत र आपसी
सद भाविा जोड ठदाँदैसष्ट्रिय र रचनात्िक भतूिका तनवातह गने।
3. सदस्य राष्ट्रहरूको साझा ष्ट्रहि र लाभका लातग प्राथतिकिाका क्षेत्र पष्ट्रहचान
गरी क्षेत्रीय सहयोगलाई स न ढङ्गबाट अगातड बढाउन जोड ठदने।
4. दस्क्षण एतसयाली स्विन्त्र व्यापार सम्झौिा (SAFTA) को सफल
कायातन्वयनिाफत ि साकत आतथकत सं (South Asian Economic Union) को
लक्ष्यलाई साकार पानेिफत क्षेत्रीय सहयोगलाई उन्िखु गराउन जोड ठदने।
5. नेपाल सदस्य रहेका क्षेत्रीय िथा उपक्षेत्रीय सहयोग संरचना अन्िगित का
िलु कु िा ष्ट्रवद्यिान प्राकृतिक स्रोिको प्रचरुिा, जनसांस्ख्यक लाभांश िथा
18
सािास्जक-सांस्कृतिक सािीटयबाट उपलब्ध अवसरको अतधकिि उपयोगिा
जोड ठदने।
6. साझा चासो र ष्ट्रहिका ष्ट्रवषयिा सािूष्ट्रहक दृष्ट्रिकोण तनिातण गरी अन्िरातष्ट्रष्ट्रय
िञ् चिा क्षेत्रीय पष्ट्रहचानको प्रवद्धतन गदै साझा आवाज प्रस्ििु गनत पहल
गने।
7. सहकायत र साझेदारी ष्ट्रवकास गदै दस्क्षण एतसयालाई आतथतक रूपिा
अन्िरतनभरत र सिद्धृ एवि्भौतिक रूपिा अन्िरआबद्ध बनाउन पहल गने।
8. क्षेत्रीय िथा उपक्षेत्रीय सहयोगअन्िगति भएका सम्झौिाको प्रभावकारी
कायातन्वनिा जोड ठदने। स्थाष्ट्रपि संयन्त्रलाई ष्ट्रियाशील बनाई क्षेत्रीय
सहयोगलाई पररणाििखु ी बनाउन जोड ठदने।
9. क्षेत्रीय सम्पकत सञ् जालिा आबि भइत क्षेत्रीय िथा उपक्षेत्रीय िहिा उपलब्ध
आतथकत ष्ट्रवकासका अवसरको अतधकिि उपयोगिा जोड ठदने।
10. दस्क्षण एतसया र दस्क्षण पूवी एतसयालाई आतथकत र सािास्जक रूपिा आबद्ध
बनाउाँदै दवुै क्षेत्रको सम्भावना र सािर्थयबत ाट लाभ तलन साकत िथा
तबिस्टेकका िञ् चबीच सहकायत बढाउन जोड ठदने।
(ङ) आतथकत कूटनीति
8.12. नीति
ष्ट्रवकास सहायिा पररचालन िथा वैदेस्शक लगानी, तनयाति व्यापार र पयतटन प्रवद्धतन
लगायिका क्षेत्रिा प्रभावकारी आतथकत कूटनीतिको सञ्चालनिारा राष्ट्रको आतथतक
ष्ट्रवकास र सिष्ट्रृद्धिा योगदान पर्ुयाउने। (७.६)
रणनीति िथा कायतनीति
1. आतथकत कूटनीतिलाई सिग्र कूटनीतिको एक िहत्त्वपूणत आयािको रूपिा
सञ्चालन गरी ‘सििृ नेपाल, सखु ी नेपाली’ को राष्ट्रष्ट्रय आकाङ्क्क्षा हातसल गनत
योगदान पर्ुयाउने।
2. नेपालको आतथतक ष्ट्रवकास, व्यापार प्रवद्धतन, पयतटन ष्ट्रवकास िथा लगानी
प्रवद्धतन गनेगरी आतथकत कूटनीति सञ्चालन गनेर ष्ट्रवदेशस्स्थि नेपाली तनयोग
एवि्अवैितनक िहावास्णज्यदूिहरूलाई पररचालन गने।
3. आतथकत कूटनीतिको देशगि र क्षेत्रगि रणनीति कायातन्वयनिा ल्याउने।
4. राष्ट्रष्ट्रय ष्ट्रहि अनकुूल हनुे गरी ठिपक्षीय र बहपुक्षीय आतथतक सम्बन्ध र
साझेदारीलाई ष्ट्रवस्िार गने।
19
5. राष्ट्रष्ट्रय अथित न्त्रलाई टेवा प्ुने गरी स्विन्त्र व्यापार सम्झौिा लगायि
आतथतक िथा व्यापाररक सम्बन्ध ष्ट्रवस्िार गने, आवश्यकिा अनसुार तछिेकी
िलु कु हरूसाँग सीिा वारपार ष्ट्रवशेष आतथतक क्षेत्रको स्थापना र ष्ट्रवकास गने।
6. राष्ट्रष्ट्रय स्वातित्व र नेित्ृव कायि हनुे गरी िलु कु को आवश्यकिा र
प्राथतिकिाका क्षेत्रिा बजेट प्रणालीिाफत ि ष्ट्रवकास सहायिा पररचालन गनत
जोड ठदने।
7. ष्ट्रवतभन्न अन्िरातष्ट्रष्ट्रय कोषबाट सहतुलयिपूणत ऋण िथा अनदुान प्राप्त गनत पहल
गने।
8. नेपालले आफ्नो ष्ट्रवज्ञिा भएको क्षेत्रिा िथा ष्ट्रवपद् को सियिा अन्िरातष्ट्रष्ट्रय
सहयोग प्रदान गने।
8.13. नीति
लगानी र पयतटन प्रवद्धतन, तनयाति ष्ट्रवस्िार र आयाि व्यवस्थापन गदै राष्ट्रष्ट्रय
अथतिन्त्रको ष्ट्रवकासिा योगदान पर्ुयाउने। (७.६)
रणनीति िथा कायतनीति
1. देशगि र वस्िगुि ष्ट्रवश्लषेणका आधारिा तनयाति व्यापार ष्ट्रवस्िार, आयाि
व्यवस्थापन, लगानी प्रवद्धनत र प्रष्ट्रवतध हस्िान्िरणका लातग आतथकत कूटनीति
पररचालन गने।
2. िलु कु को आतथतक ष्ट्रहिलाई दृष्ट्रिगि गदै ष्ट्रवतभन् न राष्ट्रसाँग व्यापार िथा
लगानी एवि्प्रष्ट्रवतध हस्िान्िरण सम्झौिा गनत पहल गने।
3. उच्च िूल्य, कि आयिन भएका र िलुकु िा उपलब्ध प्राकृतिक स्रोि
साधनका उत्पादनको लातग नयााँ र उदीयिान बजार पष्ट्रहचान गरी
सहतुलयिपूणत सष्ट्रुवधा सष्ट्रहिको तनयाति व्यापार प्रवद्धतन गने।
4. ष्ट्रवदेशिा हनुे िूला व्यापार प्रदशनत ी िथा िेला एवि् व्यवसाय-व्यवसाय
बीचको (B2B-Business to Business) बैिकिा तनजी क्षेत्रको प्रभावकारी
सहभातगिाका लातग सहजीकरण गने, ठिपक्षीय व्यापाररक प्रतितनतधिण्डलको
आदान प्रदानलाई उत्प्ररेरि गने।
5. नेपालले अतधकिि लाभ तलन सक्ने गरी कोटा िथा भन्सार छुटसम्बन्धी
सष्ट्रुवधा प्राप्त गनत पहल गने।
6. अतिकि ष्ट्रवकतसि राष्ट्रको हैतसयिले भन्सार र कोटारष्ट्रहि सष्ट्रुवधा प्राप्त
बजार पहाँचु (DFQF) सष्ट्रुवधा, ष्ट्रवशेष ग्राह्यिा प्रणाली (Generalized System
of Preference-GSP) को उच्चिि उपयोग गनत पहल गने।
20
7. भन्सारजन्य, गैरभन्सारजन्य अवरोध र पारवहनका सिस्याको सिाधानको
लातग सहजीकरण गरी नेपाली वस्िुिथा सेवाको तनयाति प्रवद्धतन गने।
8. व्यापारिा सहायिा (Aid for Trade) अतभवष्ट्रृद्ध गनतका लातग अन्िरातष्ट्रष्ट्रय
ष्ट्रविीय संस्थासाँग सिन्वय गने।
9. आप्रवासी नेपालीलाई नपेाली उत्पादनको बजारीकरण गनत प्ररेरि गने।
10. वस्िुिथा सेवाको तनबातध रूपिा आयाि तनयाति सतुनस्श्चि गनत कूटनीतिक
सिन्वय िथा सहकायत गने।
11. नेपाललाई आकषतक लगानी गन्िव्यका रूपिा स्थाष्ट्रपि गराउन सम्भाव्य
लगानीकिातसाँग सम्पकत र सिन्वय गने।
12. आतथकत वष्ट्रृद्धलाई िीव्रिा ठदन भरपदो र धान्न सष्ट्रकनेप्रष्ट्रवतध तभत्र्याउन जोड
ठदने।
13. प्रचारात्िक र प्रवद्धतनात्िक कायत िाफति् नेपाललाई प्राथतिक पयतटन
गन्िव्यका रूपिा स्थाष्ट्रपि गनत पहल गने।
14. ठिपक्षीय हवाई सम्झौिािाफत ि हवाई सम्पकत ष्ट्रवस्िार र प्रवद्धतन गरी
अतधकिि गन्िव्यहरूिा हवाई पहाँचु र एयर ट्राष्ट्रफक अतधकार सतुनस्श्चि
गनत कूटनीतिक पहल गने।
15. अतिकि ष्ट्रवकतसि राष्ट्रबाट स्िरोन्नति भएपश्चािको ् संििण कालिा ठदगो र
सहज रूपिा अगातड बढ्न बाह्य सहायिाका स्रोिलाई सिस्ुचि ढङ्गबाट
पररचातलि गने।
16. उच्चस्िरीय आतथकत कूटनीति अनगुिन सतितिलाई थप सष्ट्रिय र
प्रभावकारी बनाउने।
17. अन्िरतनकाय सहयोग र सिन्वयलाई सदृुढ बनाउाँदै व्यापार िथा
लगानीसम्बन्धी उपलब्ध डाटाबसको उपयोग गने। े
8.14. नीति
वैदेस्शक रोजगारीलाई व्यवस्स्थि र ियातठदि बनाउने। (७.६)
रणनीति िथा कायतनीति
1. वैदेस्शक रोजगारीलाई सरुस्क्षि, ियातठदि, भरपदो र गणुस्िरीय बनाउन
ठिपक्षीय श्रि सम्झौिा गने िथा ष्ट्रवद्यिान सम्झौिालाई आवश्यकिा अनसुार
पनुरावलोकन गने।
2. वैदेस्शक रोजगारीबाट प्राप्त आम्दानीलाई देश ष्ट्रवकासिा लगानी गने
वािावरण ियार गनेर स्वदेश फकतन चाहनले ाई स्वरोजगार एवि् उद्यिी
बन् न उत्प्ररेरि गने।
21
3. नेपाली श्रतिकको पेशागि हकष्ट्रहि, सरुक्षा, सािास्जक सरुक्षा एवि्ियातठदि
रोजगार जस्िा ष्ट्रवषयिा स्रोि िथा गन्िव्य िलु कु बीच सहयोग र सिझदारी
बढाउन क्षेत्रीय परािशत संयन्त्रिा सष्ट्रिय भतूिका तनवातह गने।
4. श्रतिकको दक्षिा अतभवष्ट्रृद्ध गनत आवश्यक िातलि िथा सीप ष्ट्रवकासका
लातग वैदेस्शक रोजगार गन्िव्य िलु कु बाट सहयोग जटुाउने।
5. नेपाली श्रतिक र तिनका पररवारिा ष्ट्रविीय साक्षरिा अतभवष्ट्रृद्ध गदै
ष्ट्रवप्रषेणलाई बैंष्ट्रकङ िाध्यिबाट सरुस्क्षि रूपिा तभत्र्याउन र उत्पादनशील
क्षेत्रिा लगानी गनत प्रोत्साहन गने।
6. अन्िरातष्ट्रष्ट्रय श्रि बजारको गहन अध्ययन ष्ट्रवश्लषेण गरी श्रि बजारिा पने
प्रभावका सम्बन्धिा तनयतिि पष्ठृ पोषण गने।
7. वैदेस्शक रोजगारीका लातग श्रतिक पिाउनेिलु कु हरू बीच सहकायत गने।
8.15. नीति
आप्रवासी नेपालीको ज्ञान, सीप, पूजाँ ी, प्रष्ट्रवतध, सञ्जाल र पहाँचुलाई नेपालको
आतथतक ष्ट्रवकासिा पररचालन गने। (७.६)
रणनीति िथा कायतनीति
1. गैरआवासीय नेपालीको ज्ञान, सीप, पूजाँ ी, प्रष्ट्रवतध, सञ्जाल र पहाँचुलाई राष्ट्रको
ष्ट्रवकासिा पररचालन गने।
2. आप्रवासी नेपालीको ज्ञान र सीपबाट िलु कु ले फाइदा तलन प्रतिभा प्रातप्त
केन्ि (Brain Gain Center-BGC) िा आबद्ध भई योगदान गनत प्रोत्साहन
गने।
3. आप्रवासी नेपालीलाई नेपालको कला, संस्कृति, भाषाको संवद्धतन र प्रवद्धतन
एवि्नेपालका ऐतिहातसक िथा प्राकृतिक सम्पदाको प्रचारप्रसार गने कायतिा
पररचालन गने।
4. आतथकत कूटनीतिका ष्ट्रियाकलापिा आवश्यकिा अनसुार नेपाली
डायस्पोरालाई पररचालन गने।
5. नेपाल र नेपाली जनिाप्रति सद्भाव बनाइराख् न, नेपालको ष्ट्रवकासिा सहयोग
जटुाउन िथा नेपालको छष्ट्रव र प्रतिष्ठा अतभवष्ट्रृद्ध गनत नेपाली डायस्पोरालाई
पररचालन गने।
6. नेपाली डायस्पोराबीचको एकिा, सहकायत र सहयोगिा जोड ठदाँदै सम्बस्न्धि
िलु कु को राजनीतिक िथा आतथकत विृ िा पहाँचु बढाउन उत्प्ररेरि गने।
22
7. सिस्यािा परेका नपेालीलाई कानूनी परािश,त राहि िथा उद्धारको व्यवस्था
गने। यसिा आवश्यकिा अनसुार आप्रवासी नेपालीको सहयोग तलने।
8. राहदानी िथा कन्सलु र सेवालाई सूचना प्रष्ट्रवतधिा आधाररि िल्ुयाई ष्ट्रवदेशिा
रहेका नेपालीको सहज पहाँचु स्थाष्ट्रपि गने।
9. नेपाली सिदुायको उल्लेख्य संख्या भएका िलु कु िा नेपाली भाषा, संस्कृति र
भेषभषूा प्रवद्धतनका लातग नेपाली भाषा ष्ट्रवद्यालय, नेपाली भाषा प्रस्शक्षण केन्ि
स्थापना िथा सञ्चालन गनत सहजीकरण गने।
(च) प्राकृतिक िथा कानूनी व्यस्िको हकष्ट्रहिको संरक्षण
8.16. नीति
ष्ट्रवदेशिा नेपालीको हकष्ट्रहिको रक्षा गने। (७.७)
रणनीति िथा कायतनीति
1. सिस्यािा परेका नेपाली नागररकको िफतबाट कानूनी प्रतितनतधत्व, उद्धार,
राहि, स्वदेश ष्ट्रफिी, क्षतिपूतित लगायिका कायत गने।
2. ष्ट्रवदेशिा नेपाली नागररकिारा संचातलि फि,त कम्पनी (कानूनी व्यस्ि) को
ष्ट्रहिको रक्षा गने।
3. नेपाली वायसुेवा िथा जल पररवहन कम्पनी संल्न भएको दावी/िद्दुाका
सम्बन्धिा नेपाली पक्षको प्रतितनतधत्व र ष्ट्रहि संरक्षण गने।
4. राहदानी िथा अन्य कन्सलु र सेवा प्रभावकारी रूपिा प्रदान गने।
5. आतिथेय िलु कु िा हनुेनीतिगि पररविनत बाट नेपालीलाई पनसत क्ने प्रभावको
तनरन्िर अध्ययन गरी अनकुूल नीतिगि व्यवस्थाको िजितुा गनत प्ररेरि गने।
(छ) सावजत तनक कूटनीति
8.17. नीति
सावजत तनक कूटनीतिको िाध्यिबाट िलु कु को छष्ट्रव र ष्ट्रवस्शि पष्ट्रहचानलाई सफ्ट
पावरको रूपिा प्रवद्धतन गरी अन्िरातष्ट्रष्ट्रय जगिको सिथतन, सहयोग र सद भाव
आजतन गने। (७.८)
रणनीति िथा कायतनीति
1. स्विन्त्र अस्स्ित्व, प्राकृतिक िथा सांस्कृतिक ष्ट्रवष्ट्रवधिा, िौतलक शास्न्ि
प्रष्ट्रिया, सबैसाँग तित्रिा र सहकायत गने नेपाली ष्ट्रवशेषिा जस्िा ष्ट्रवस्शि
राष्ट्रष्ट्रय पष्ट्रहचानका पक्षलाई सफ्ट पावरका रूपिा बाह्य जगििा स्थाष्ट्रपि
गराउाँदैनेपालको प्रतिष्ठा अतभवष्ट्रृद्ध गने।
23
2. सिावेशी लोकिास्न्त्रक प्रणाली िथा ष्ट्रवतधको शासन र िानव अतधकारप्रति
प्रतिवद्ध िलु कु को रूपिा नेपालको छष्ट्रव प्रवद्धतन गने।
3. नेपालको सभ्यिा, संस्कृति, कला, साष्ट्रहत्य, भाषा, रहनसहन, चाडपवत,
रीतिररवाज, सांस्कृतिक सम्पदा, परम्परा र भेषभषालाई ू प्रचारप्रसार गने।
4. शास्न्िष्ट्रप्रयिा, सष्ट्रहष्णिा ु , तिलनसाररिा, सहयोगीपन र अतितथ सत्कारजस्िा
नेपाली सिाजका ष्ट्रवशेषिालाई प्रवद्धतन गने।
5. नेपाल राज्य, नपेाल सरकार र नेपाली जनिाका बारेिा यथाथत जानकारी
एवि् सूचना प्रवाह गरी बाह्य जगिको सकारात्िक दृष्ट्रिकोण बनाई राख्न
पहल गने।
6. बद्धु को जन्िस्थल लस्ुम्बनीलाई बौद्ध दशनत को उद्गिस्थल एवि् अन्िरातष्ट्रष्ट्रय
शास्न्ि नगरको रूपिा ष्ट्रवकास गनत पहल गने, पाशपुि क्षेत्रलाई ष्ट्रहन्दूदशतन
र सभ्यिाको एक प्रिखु केन्िको रूपिा प्रवद्धतन गने।
7. ष्ट्रवश्वशास्न्ि प्रति नेपालको प्रतिवद्धिा र योगदानलाई तनरन्िरिा ठदाँदै
नेपाललाई एक शास्न्िष्ट्रप्रय िलु कु को रूपिा प्रस्ििु गने।
8. सगरिाथा लगायि नेपालका ष्ट्रहिशङ्क्ृ खलालेयस क्षेत्रको ठदगो जलभण्डारको
रूपिा जलवायु पररविनत का नकारात्िक असर न्यून गनत, पयातवरणीय
सन्िलुन कायि राख्न र िानव सभ्यिाको जगेनातिा पर्ुयाएको ष्ट्रवशेष
योगदानलाई अन्िरातष्ट्रष्ट्रय जगििा स्थाष्ट्रपि गनत पहल गने।
9. नेपालको दलु भत वनस्पति, जडीबटुी र वन्यजन्िकु ो प्रचरु जैष्ट्रवक ष्ट्रवष्ट्रवधिाबाट
ष्ट्रवश्वको जैष्ट्रवक ष्ट्रवष्ट्रवधिा संरक्षण गनत योगदान पगुके ो िर्थय ष्ट्रवश्व सिदुाय
सिक्ष स्थाष्ट्रपि गनत प्रचार-प्रसार गने।
10. नेपालका ष्ट्रहिाल र उच्च पहाडी शङ्क् खृ लालाई जैष्ट्रवक ष्ट्रवष्ट्रवधिा, जैष्ट्रवक खेिी
एवि्जडीबटुीको स्रोिको रूपिा प्रवद्धतन गने।
11. नवीकरणीय ऊजातको प्रवद्धतन र हररि ष्ट्रवकासको िाध्यिबाट वािावरणीय
प्रदूषण न्यूनीकरण गरी नपेाललाई अन्िरातष्ट्रष्ट्रयस्िरिा काबतन-न्यट्रुल उन्िखु
िलु कु को रूपिा प्रस्ििु गनत प्रयत्न गने।
12. नेपालको सांस्कृतिक िथा परुािास्त्वक िहत्त्वका धरोहर र ष्ट्रवश्व सम्पदा
सूचीिा सूचीकृि सम्पदाको संरक्षण र प्रवद्धतनका लातग यनुेस्कोजस्िा
संस्थासाँग सहकायत गने।
13. नेपाल प्राग-ऐतिहातसक कालदेस्ख नै िानव सिदुायको बसोबास स्थल,
प्राचीन ज्ञान भतूि एवि्पूवीय दशनत र अध्यात्िको एक उद् गिस्थल भएको
24
र त्यसबाट िानव सभ्यिाको ष्ट्रवकासिा योगदान पगुेको िर्थयलाई ष्ट्रवश्व सािु
उजागर गने।
14. ष्ट्रवस्शि भौगोतलक अवस्था र अनकुूल हावापानीले नेपाल आध्यास्त्िक
स्चन्िन, ध्यान, योग िथा आरो्यिाको लातग उपयिु गन्िव्य स्थलको
रूपिा रहेको िर्थयलाई ष्ट्रवश्वसािुप्रस्ििु गने।
15. क्षेत्रीय िथा अन्िरातष्ट्रष्ट्रय िहत्त्व र सरोकारका सिसािष्ट्रयक ष्ट्रवषयिा
छलफल, अन्िरष्ट्रिया र सिान धारणा तनिातणका लातग अन्िरातष्ट्रष्ट्रय स्िरको
स्थायी िञ्चका रूपिा सगरिाथा संवाद तनयतिि रूपिा सञ्चालन गने।
16. नेपाल र ष्ट्रवतभन्न िलु कु बीच जनस्िरको सम्बन्ध ष्ट्रवस्िारका लातग संसदीय
िैत्री सिूह, तनजी क्षेत्रका ठिपक्षीय वास्णज्य संयन्त्र लगायि अन्य सद भावना
सिूह तनिातण गनत प्ररेरि गने।
17. ष्ट्रवदेशी ष्ट्रवश्वष्ट्रवद्यालय, अध्ययन केन्ि, प्रतिष्ठान आठदिा नेपाल अध्ययन केन्ि
स्थापना गनत प्रोत्साहन गने।
18. नेपालको ष्ट्रवकासिा योगदान पर्ुयाएका, नेपाल र नेपालीप्रति सद भाव राख्ने
िथा नेपालको सम्िान अतभवष्ट्रृद्धिा िहत्त्वपूणत भतूिका तनवातह गरेका
ख्यातिप्राप्त व्यस्ित्वसाँग सम्पकत र सहकायत गने।
19. नेपाल र नेपालीको ष्ट्रहििा ष्ट्रवस्शि योगदान पर्ुयाउने ख्याति प्राप्त ष्ट्रवदेशी
नागररकलाई सम्िानाथत िान-पदवी िथा परुस्कारका लातग नेपाल सरकार
सिक्ष तसफाररस गने।
20. शैस्क्षक, वैज्ञातनक, सांस्कृतिक िथा जनस्िरको सम्बन्धलाई फराष्ट्रकलो र
सदृुढ बनाउने।
21. नेपाली संस्कृति, परम्परा, पररकार, कला, भाषा, साष्ट्रहत्य िथा खेलकुदको
प्रवद्धतन गनत सांस्कृतिक आदानप्रदानका लातग सम्बस्न्धि क्षेत्रिा कायतरि
सं संस्थाको अतधकिि उपयोग गने।
22. नेपालका नगर र ष्ट्रवदेशी तित्रराष्ट्रका नगरबीच भतगनी सम्बन्ध स्थापनाका
लातग सहजीकरण गने।
8.18. नीति
सूचना िथा सञ्चार प्रष्ट्रवतधका नवीनिि आयािलाई परराष्ट्र नीति कायातन्वयनिा
प्रयोग गरी नेपालको सिग्र राष्ट्रष्ट्रय ष्ट्रहिको रक्षा िथा प्रवधतन गने।
1. परराष्ट्र िन्त्रालय, अन्िगतिका तनकाय िथा तनयोगको कूटनीतिक ष्ट्रियाकलाप
लगायि दैतनक काि कारबाहीिा सूचना िथा सञ्चार प्रष्ट्रवतधलाई अतधकिि
सदपुयोग गने।
25
2. सूचना िथा सञ्चार प्रष्ट्रवतधको प्रयोग िाफति सेवा प्रवाहलाई सहज, भरपदो,
गणुस्िरीय, प्रभावकारी िथा तििव्ययी िल्ुयाउाँदैलैजाने।
3. सावजत तनक कूटनीतिका सबै पक्षहरूिा सािास्जक सञ्जाल लगायि सूचना
प्रष्ट्रवतधको अतधकिि प्रयोग गरी तडस्जटल तडटलोिेसीिाफत ि अन्िरातष्ट्रष्ट्रय
जगििा यथाथत र िर्थयपरक सूचना िथा सन्देश प्रवाह गरी नेपालप्रति
सकारात्िक धारणा प्रवद्धतन गने।
4. सूचनाको सरुक्षा (data security) र ष्ट्रवश्वसनीयिा, साईबर सरुक्षा (cyber
security) िथा सिग्र सूचना प्रष्ट्रवतधको ष्ट्रवस्िार र ष्ट्रवकासिा ठिपक्षीय, क्षेत्रीय
िथा अन्िरातष्ट्रष्ट्रय सं संस्थाहरू र प्रष्ट्रियाहरूसाँग सहयोग, सहकायत र
सिन्वय अतभवष्ट्रृद्ध गने।
5. सूचना िथा सञ्चार प्रष्ट्रवतधिा ष्ट्रवकासोन्िखु िलु कु हरूको पहाँचु ष्ट्रवस्िारको
लातग पहल गने।
6. ष्ट्रवज्ञान कूटनीतििाफति ष्ट्रवज्ञान र प्रष्ट्रवतधका ष्ट्रवष्ट्रवध ष्ट्रवधाहरूको अध्ययन
अनसुन्धानिा सहयोग आदानप्रदान गने।
(ज) ट्रयाक टु कूटनीति (Track Two Diplomacy)
8.19. नीति
तनयतिि कूटनीतिक संयन्त्रका लातग सहज वािावरण तसजतना गनत, ष्ट्रवस्शि एवि्
जष्ट्रटल कूटनीतिक िथा राष्ट्रष्ट्रय ष्ट्रहिका ष्ट्रवषयिा बहस, छलफल र सझाव ु का लातग
आवश्यकिा अनसुार ‘ट्रयाक टु’ कूटनीति (Track Two Diplomacy) उपयोग गने।
(७)
रणनीति िथा कायतनीति
1. औपचाररक कूटनीतिका लातग वािावरण बनाउने प्रयोजनाथत ‘ट्रयाक टु’
कूटनीतिलाई उपयोग गने।
2. ‘ट्रयाक टु’ कूटनीतिको रूपिा पूवत कूटनीतिज्ञ, प्रतिष्ट्रष्ठि प्राज्ञ, सेवा तनविृ
उच्च सैतनक अतधकारी, प्रवद्धु व्यस्ित्व, वैज्ञातनक, तथङ्कट्याङ्क, कलाकिी,
साष्ट्रहत्यकार, उद्यिी िथा व्यवसायी एवि्स्थाष्ट्रपि सञ्चारकिी लगायि अन्य
ष्ट्रवस्शि व्यस्ित्वको संल्निा र योगदानलाई आवश्यकिा अनसुार उपयोग
गने।
3. ठिपक्षीय सम्बन्धको ष्ट्रवषयवस्िकु ो गाम्भीयतलाई दृष्ट्रिगि गरी आवश्यकिा
अनसुार प्रबद्धु व्यस्ि सिूह गिन गने।
26
4. परराष्ट्र नीति, अन्िरातष्ट्रष्ट्रय सम्बन्ध िथा कूटनीतिको क्षेत्रिा ख्यातिप्राट ि ष्ट्रवज्ञ
िथा प्रास्ज्ञक व्यस्ित्वको ज्ञान, दृष्ट्रिकोण, दक्षिा र सञ्जालको आवश्यकिा
अनसुार उपयोग गने।
5. पेशागि, व्यावसाष्ट्रयक वा प्रास्ज्ञक क्षेत्रिा सफल नेपाली डायस्पोराको
सम्बस्न्धि िलु कु िा रहेको सम्पकत, पहाँच र सञ्जा ु लिाफत ि नेपालको ष्ट्रहि
प्रवद्धतन गने।
(झ) संस्थागि सदृुढीकरण
8.20. नीति
परराष्ट्र िन्त्रालय र िािहिका तनकाय लगायि अन्िरातष्ट्रष्ट्रय सम्बन्ध सञ्चालनिा
भतूिका रहने तनकायलाई एक्काइसौँ शिाब्दीको ष्ट्रवश्व पररवेश सहुाउाँदो प्रतिस्पधी,
व्यावसाष्ट्रयक र सक्षि िल्ुयाउने। (७)
रणनीति िथा कायतनीति
1. बाह्य पररस्स्थतिलाई सूक्ष्ि ढङ्गबाट तनयतिि रूपिा ष्ट्रवश्लषेण गरी नीति
पष्ठृ पोषण गनेकायलत ाई तनरन्िरिा ठदने।
2. परराष्ट्र नीतिको प्रभावकारी कायातन्वयनका लातग तित्रराष्ट्रसाँगको सम्बन्धको
सिग्र पक्षको ष्ट्रवश्लषेण गरी प्राथतिकिाका आधारिा देशगि रणनीति बनाई
कायातन्वयनिा ल्याउने।
3. सावजत तनक पद धारण गरेका व्यस्ि र िहत्त्वपूणत स्जम्िेवारीिा रहेका
पदातधकारीले अतनवायत रूपिा कूटनीतिक आचारसंष्ट्रहिा पालना गने प्रबन्ध
तिलाउने।
4. पररवतिति पररवेश अनरूु प राष्ट्रष्ट्रय ष्ट्रहिको संवद्धतनका लातग प्रभावकारी ढङ्गले
कायतसम्पादन गनतसक्नेव्यावसाष्ट्रयक जनशस्िको व्यवस्था गने।
5. यस नीतिको प्रभावकारी कायातन्वयनको लातग सरोकारवाला तनकाय लगायि
कूटनीतिक संयन्त्रको सिग्र क्षििा अतभवष्ट्रृद्ध गने।
6. आतथकत कूटनीति लगायि कूटनीतिका नयााँ आयािका ष्ट्रवषयिा दक्ष र
सक्षि जनशस्ि ियार गनत आवश्यक अध्ययन िातलिको प्रबन्ध तिलाउने।
7. सूचना प्रष्ट्रवतध सम्बन्धी भौतिक िथा प्राष्ट्रवतधक पूवातधारको ष्ट्रवस्िार एवि्
ष्ट्रवकास गदैलैजाने। िन्त्रालय, अन्िगतिका तनकाय िथा तनयोग र अन्य
27
सरकारी तनकायबीच अल्गैसरुस्क्षि सञ्चार लाईन (secure and dedicated
communication line) को ष्ट्रवकास गने।
8. सम्बस्न्धि देशसाँगको ठिपक्षीय सम्बन्ध, रणनीतिक आवश्यकिा, लगानी,
ठिपक्षीय व्यापारको पररिाण र त्यहााँ रहेको नपेालीको संख्या सिेिका
आधारिा कूटनीतिक तनकायको स्थापना एवि्पनुरावलोकन गने।
9. परराष्ट्र िातिला अध्ययन प्रतिष्ठानलाई कूटनीतिक क्षेत्रको अध्ययन,
अनसुन्धान, प्रकाशन, अतभलेख एवि् अन्िरातष्ट्रष्ट्रय सम्बन्ध, कूटनीति, वािात
िथा सम्झौिा लगायिका ष्ट्रवषयिा िातलि ठदनेप्रभावकारी संस्थाको रूपिा
ष्ट्रवकास गने। ष्ट्रवदेशी िलु कु का सिान प्रकृतिका संस्थासाँग आवश्यकिा
अनसुार सम्बन्ध ष्ट्रवस्िार र अनभुव आदानप्रदान गनत प्ररेरि गने।
10. कूटनीतिक तनयोगको नेित्ृव चयनिा अन्िरातष्ट्रष्ट्रय सम्बन्ध, अन्िरातष्ट्रष्ट्रय कानून,
अथतराजनीति र कूटनीतिक ज्ञान, अनभुव र सीप आजनत गरेका व्यस्िलाई
प्राथतिकिा ठदने। कायतक्षििाको सतुनस्श्चििा र कूटनीतिक तनयस्ुििा
सिावेस्शिाको िान्यिाबीच सिस्ुचि सन्िलुन तिलाउाँदैलैजाने।
11. अन्िरातष्ट्रष्ट्रय सम्बन्ध िथा परराष्ट्र िातिलाका क्षेत्रिा कायतरि तथङ्कट्याङ्क,
पूवकत ूटनीतिज्ञ िथा ष्ट्रवज्ञको सझु ाव आवश्यकिा अनसुार उपयोग गने।
12. नेपाली राजदूि, िहावास्णज्यदूि िथा कूटनीतिक तनयोगिा कायरत ि
किचत ारीलाई आतथकत कूटनीतिका क्षेत्रिा िापनयो्य सूचक ियार गरी िी
सूचकका आधारिा स्जम्िेवारी प्रदान गरी तनजले हातसल गरेको
उपलस्ब्धलाई कायसत म्पादन िूल्याङ्कनसाँग आबद्ध गदैलैजाने।
13. अवैितनक वास्णज्यदूिको तनयस्ुि र सेवाका शित सियानकुूल पनुरावलोकन
गने।
14. संस्थागि क्षििा ष्ट्रवकास र स्रोि साधनको उपलब्धिालाई सतुनस्श्चि गदै
सोको प्रभावकारी उपयोगिारा सिग्र कूटनीतिलाई पररणाििखु ी बनाउने।
9. कायातन्वयन, अनगुिन िथा िूल्याङ्कनिः
९.1. अन्िरातष्ट्रष्ट्रय सम्बन्धको सिग्र पक्षको सिन्वय परराष्ट्र िन्त्रालयले गनेछ। यस
नीतितभत्र सिेष्ट्रटएका क्षेत्रगि ष्ट्रवषयहरूको कायातन्वयन गनेस्जम्िेवारी सम्बस्न्धि
ष्ट्रवषयगि तनकायको हनुेछ। यस नीतिका ष्ट्रवषयहरू वाष्ट्रषतक नीति िथा कायतिि
एवि्बजेट िाफत ि सरोकारवाला तनकायलेवाष्ट्रषतक कायतयोजना बनाई कायातन्वयन
गनेछ।
28
९.2. यस नीतिको कायातन्वयनको तनदेशन, सपुररवेक्षण, अनगुिन र िूल्याङ्कन गनत देहाय
बिोस्जिको तनदेशक सतिति रहनेछ:
क) परराष्ट्रिन्त्री – अध्यक्ष
ख) रक्षािन्त्री – सदस्य
ग) गहृ िन्त्री – सदस्य
) अथतिन्त्री – सदस्य
ङ) उद्योग, वास्णज्य िथा आपूतित िन्त्री – सदस्य
च) ऊजात, जलस्रोि िथा तसाँचाइ िन्त्री – सदस्य
छ) वन िथा वािावरण िन्त्री- सदस्य
ज) संस्कृति, पयटत न िथा नागररक उड्डयन िन्त्री – सदस्य
झ) श्रि, रोजगार िथा सािास्जक सरुक्षा िन्त्री – सदस्य
ञ) नेपाल सरकारको िख्ुय सस्चव – सदस्य
ट) सस्चव, परराष्ट्र िन्त्रालय – सदस्य सस्चव
सतितिको बैिक आवश्यकिा अनसुार अध्यक्षले िोकेबिोस्जि बस्नेछ।
सतितिलेआवश्यकिा अनसुार अन्य सम्बस्न्धि पदातधकारी र ष्ट्रवज्ञलाई बैिकिा
आिन्त्रण गनत सक्नेछ।
९.3. यस नीतिको कायातन्वयनिा सिन्वय िथा सहजीकरण गनत देहाय बिोस्जिको
सिन्वय सतिति रहनेछिः
क) सस्चव, परराष्ट्र िन्त्रालय – संयोजक
ख) सस्चव, प्रधानिन्त्री िथा िस्न्त्रपररषद्को कायातलय, (परराष्ट्र िातिला हेने) – सदस्य
ग) सस्चव, रक्षा िन्त्रालय – सदस्य
) सस्चव, गहृ िन्त्रालय – सदस्य
ङ) सस्चव, अथत िन्त्रालय – सदस्य
च) सस्चव, उद्योग, वास्णज्य िथा आपूतित िन्त्रालय (वास्णज्य हेने) – सदस्य
छ) सस्चव, ऊजात, जलस्रोि िथा तसाँचाइ िन्त्रालय (ऊजात हेने) – सदस्य
ज) सस्चव, वन िथा वािावरण िन्त्रालय- सदस्य
झ) सस्चव, संस्कृति, पयटत न िथा नागररक उड्डयन िन्त्रालय – सदस्य
ञ) सस्चव, श्रि, रोजगार िथा सािास्जक सरुक्षा िन्त्रालय – सदस्य
ट) सहसस्चव, नीति योजना िहाशाखा, परराष्ट्र िन्त्रालय – सदस्य सस्चव
सतितिको बैिक वषित ा एक पटक र आवश्यकिा अनसुार संयोजकले
िोकेबिोस्जि बस्नेछ। सतितिले आवश्यकिा अनसुार अन्य सम्बस्न्धि
पदातधकारी र ष्ट्रवज्ञलाई बैिकिा आिन्त्रण गनत सक्नेछ।
29
10. कानूनी व्यवस्थािः
१०.१. यस नीतिको कायातन्वयनको लातग परराष्ट्र िन्त्रालयले सिन्वय गने ष्ट्रवषयको
हकिा परराष्ट्र िन्त्रालयसाँग सम्बस्न्धि ऐन तनयिहरू र अन्य ष्ट्रवषयगि िन्त्रालय
एवं तनकायहरूसाँग सम्बस्न्धि ष्ट्रवषयको हकिा िि् िि् िन्त्रालय र तनकायसाँग
सम्बस्न्धि ऐन तनयि िाफति कायातन्वयन गररनेछ। आवश्यकिा अनसुार िौजदुा
ऐन तनयिको संशोधन, नयााँ ऐन तनयिको िजितुा र एकीकृि कानूनको तनिातण
गररनेछ। िौजदुा तनजाििी सेवा ऐन, २०४९, राहदानी ऐन, २०७६, ष्ट्रवदेशी
राज्य र कूटनीतिक प्रतितनतधको सष्ट्रुवधा िथा उन्िस्ुि ऐन, २०२७, गैर आवासीय
नेपाली सम्बन्धी ऐन, २०६४, नेपाल परराष्ट्र सेवा सम्बन्धी तनयिहरू, २०६८,
राहदानी तनयिावली, २०७७, अवैितनक वास्णज्यदूि सम्बन्धी तनयिावली, २०३९
िथा गैर आवासीय नेपाली सम्बन्धी तनयिावली, २०६६ िा भएका
व्यवस्थाहरूलाई यस नीति अनकुूल हनुे गरी आवश्यक पररिाजनत गररनेछ।
नीतिको व्यवस्था कायातन्वयन गनतको लातग ष्ट्रवद्यिान राजदूि तनयस्ुि सम्बन्धी
तनदेस्शका, २०७५, कूटनीतिक आचार संष्ट्रहिा, २०६८ िथा प्रदेश िथा स्थानीय
िहले ष्ट्रवदेशी सरकार, तनयोग, प्रतितनतध र अन्िरातष्ट्रष्ट्रय सङ्घ संस्थासाँग सम्पकत गदात
अवलम्बन गनतुपनेकायष्ट्रतवतध सम्बन्धी तनदेस्शका, २०७६ लाई आवश्यकिानसुार
पररिाजतन र अद्यावतधक गररनेछ। आवश्यकिानसुार तनदेस्शका, कायतष्ट्रवतध,
िापदण्ड, संष्ट्रहिा लगायि आवश्यक अन्य कानूनी पूवातधार सिेि ियार गररनेछ।
11. जोस्खि िथा जोस्खि न्यूनीकरणका उपायहरूिः
(क) जोस्खिहरूिः
1. परराष्ट्र नीतिका ष्ट्रवषयिा िलु कु का राजनीतिक दल लगायि सबै
सरोकारवालाबीच एकीकृि र सिान राष्ट्रष्ट्रय दृष्ट्रिकोण ष्ट्रवकास गरी कायतगि
एकरूपिा र सिन्वय सदृुढीकरण गदैजानुपने कायत कठिन देस्खन्छ।
2. प्रतिस्पधातत्िक ष्ट्रवश्व पररवेशिा परराष्ट्र नीतिका उद्देश्यहरू हातसल गनत
आवश्यक पनेउत्कृि कूटनीतिक सीप, कौशल, पेशागि दक्षिा, जनशस्ि
लगायि आतथतक एवि् प्राष्ट्रवतधक साधन स्रोिको अभाव भएिा नीति
कायातन्वयनको प्रभावकाररिा कि हनुसक्नेदेस्खन्छ।
3. िलु कु को परराष्ट्र नीतिको सफल कायातन्वयन बाह्य पररवेशिा सिेि भर पने
हाँदुा िलु कु तभत्र अनकुूल पररवेश र पयातप्त साधन स्रोि उपलब्ध हाँदुाहाँदुैपतन
बाह्य वािावरण र ष्ट्रवशेष गरी नेपालका तछिेक र नस्जकको क्षेत्रिा िूला
30
भरूाजनीतिक, सािररक, अन्िरातष्ट्रष्ट्रय सम्बन्ध र आतथतक सम्बन्धिा आउन
सक्नेअनपेस्क्षि पररविनत हरू जोस्खिको रूपिा रहन सक्नेदेस्खन्छ।
4. परराष्ट्र नीति सञ्चालनिा तनजी क्षेत्र एवि् अन्य सरोकारवालाहरूको बढ्दो
भतूिका, आतथतक अन्िरतनभतरिा, सञ्चार िथा यािायाि र ष्ट्रवशेषगरी सूचना
प्रष्ट्रवतधको क्षेत्रिा भएका पतछल्ला ष्ट्रवकास र प्रयोगलेअन्िरातष्ट्रष्ट्रय सम्बन्ध र
कूटनीति सञ्चालनिा सरकारको परम्परागि भतूिका र क्षििािा प्रभाव पानत
सक्ने देस्खन्छ। ििु गतििा ष्ट्रवकतसि हाँदुै गएको यस पररस्स्थतििा आफ्नो
भतूिका, कायशत ैली, संस्थागि िथा प्राष्ट्रवतधक क्षििा जस्िा ष्ट्रवषयिा
कायातन्वयनिा संल्न तनकायहरू िथा सरोकारवालाहरूलेआफूलाई अभ्यस्ि
राख्नेकायत चनुौिीपूणत देस्खन्छ।
5. परराष्ट्र नीतिका उद्देश्यहरू हातसल गनत आचरण र कायत संस्कृति जस्िा
व्यवहाररक पक्षहरू पतन उस्िकै िहत्वपूणत हनुे हाँदुा ष्ट्रवद्यिान कूटनीतिक
आचार संष्ट्रहिाको सबै स्जम्िेवार तनकाय र पदातधकारीले प्रभावकारी
अनसुरण गनेकायत चनुौिीपूणत देस्खन्छ।
(ख) जोस्खि न्यूनीकरणका उपायहरूिः
देहायका उपायहरू अवलम्बन गरी उपरोि जोस्खिहरू न्यूनीकरण गनत सष्ट्रकने
देस्खन्छिः
1. परराष्ट्र नीतिको ष्ट्रवषयिा सिय सियिा िलु कु का राजनीतिक दलहरू र
अन्य सरोकारवालाहरू बीच अन्िरष्ट्रिया, छलफल र नीति सम्वाद गरी
सिान राष्ट्रष्ट्रय दृष्ट्रिकोण ष्ट्रवकास गदैकायातन्वयनिा संल्न तनकायहरू बीच
नीति सञ्चार र सहकायत वष्ट्रृद्ध गरी कायगत ि सिन्वय सदृुढ गररनेछ।
2. उपलब्ध सीतिि स्रोि साधनको उच्चिि सदपुयोग गदै नीतिका
उद्देश्यहरूलाई प्राथतिकीकरण गरी परराष्ट्र नीतिको कायातन्वयनिा
प्रभावकाररिा ल्याइनेछ।
3. तछिेक िथा सिग्र ष्ट्रवश्व वािावरणिा देखा पने भरूाजनीतिक, सािररक,
अन्िरातष्ट्रष्ट्रय सम्बन्ध र आतथतक सम्बन्धको ष्ट्रवकास ििको तनरन्िर सूक्ष्ि
अवलोकन र अध्ययन गरी सझु बझु पूणत ढङ्गबाट परराष्ट्र नीतिको कायातन्वयन
गरी जोस्खिको न्यूनीकरण गररनेछ।
4. नेपालको परराष्ट्र नीति कायातन्वयनिा संल्न तनकायहरू, कूटनीतिक संयन्त्र,
ष्ट्रवतध र प्रष्ट्रवतधिा सियानकुूल सािञ्जस्यिा ल्याई परराष्ट्र सम्बन्ध सञ्चालनिा
31
देखा परेका नवीन पात्र, प्रवस्ृि र प्रष्ट्रवतधले ल्याउनेचनुौिीहरूको सम्बोधन
गररनेछ।
5. परराष्ट्र नीति साँग सरोकार राख्ने ऐन तनयि, ष्ट्रवतध र पद्धतििा सियानकुूल
संशोधन गरी प्रभावकारी सञ्चार, सिन्वय र सहकायत िाफत ि कूटनीतिक
आचार संष्ट्रहिाको कायातन्वयन सतुनस्श्चि गनत प्रयास गररनेछ।
6. राष्ट्रष्ट्रय ष्ट्रहिको रक्षा, परराष्ट्र नीतिको कायातन्वयन र राष्ट्र सािुउपस्स्थि
सम्भावनाहरूका बारेिा जनस्िरिैसचेिना अतभवष्ट्रृद्ध गररनेछ।
12. परराष्ट्र नीतिको पनुरावलोकनिः
नेपाल सरकारले आवश्यकिा अनसुार यस नीतिको पनुरावलोकन वा पररिाजतन गनत
सक्नेछ।